Quelltext der Seite Benutzer:Njupas/Grammatik der polnischen Sprache

'''Diese seite wird zur zeit aus Polnisch übersetzt'''

Die [[Polnische Sprache]] repräsentiert einen [[Fusionaler Sprachbau|fusionalen Sprachbau]] mit reichlicher [[Flexion]]:
*[[Deklination]] (Beugung) durch:
** 7 [[Kasus|Fälle]]: Nominativ (''mianownik''), Genitiv (''dopełniacz''), Dativ (''celownik''), Akkusativ (''biernik''), Instrumental (''narzędnik''), Lokativ (''miejscownik''), Vokativ (''wołacz'')
**[[Numerus|Numeri]] (Singular und Plural)
**[[Genus|Genera]] (Personal[[maskulinum]] - beschränkt auf männliche Personen; [[Belebtheitskategorie|belebtes]] Maskulinum, unbelebtes Maskulinum, [[Femininum]], [[Neutrum]])
*wie auch[[Konjugation]] von [[Verb|Verben]] durch 
**[[Person (Sprache)|Personen]],
**[[Tempus|Tempora]],
**[[Modus (Grammatik)|Modi (oder Aussageweise)]]
**[[Diathese (Linguistik)|Diathese (Handlungsrichtung)]]
**[[Aspekt (Linguistik)#Der Aspekt in den slawischen Sprachen|Aspekt]].

==Phonetische Wechsel==
Das Verständnis von der Polnischen Grammatik wird viel leichter, wenn man die generellen Regeln von phonetische Wechsel kennt.

=== Phonen i, y ===
Nach gemeinsame (agreed, unified) meinung von heutige Authoren, die Phone [i] und [y] sind zwei [[Phonem]]e. In grammatische Endungen obwohl, verhalten sie sich fast immer, wie das alte Theorie sagte, als einen Phonem:

[i] tritt auf nach
* [[Palatalisierung|palatalisierte]] [[Labial]]e ''p´'' (''głupi''), ''b´'' (''gołębi''), ''f´'' (''potrafi''), ''w´'' (''mówi''), ''m´'' (''ziemi'')
* Palatale ''ś'' (''głosi''), ''ć'' (''kocich''), ''ź'' (''bazi''), ''dź'' (''widzisz''), ''ń'' (''tanim'')
* [[Sonorant]]e  półotwartym funkcjonalnie miękkim ''l'' (''stali'')
* funkcjonalnie twardych tylnojęzykowych ''k'' (''taki''), ''g'' (''rogi'')
weil [y] nach
* harte Labiale ''p'' (''słupy''), ''b'' (''gruby''), ''f'' (''trafy''), ''w'' (''stawy''), ''m'' (''tamy'')
* Dorsal ''ch'' (''głuchy'')
* harte Koronale ''t'' (''płoty''), ''d'' (''młodymi''), ''s'' (''łysy''), ''z'' (''gazy''), ''n'' (''danym'')
* półotwartych ''r'' (''stary''), ''ł'' (''goły'')
* stwardniałych [[Affrikate]] ''c'' (''nocy''), ''dz'' (''drodzy'')
* stwardniałych [[Postalveolar]]''sz'' (''głuszy''), ''cz'' (''tkaczy''), ''ż'' (''bożym''), ''rz'' (''parzy''), ''dż'' (''drożdży'')

Dagegen statt den verbundenen ''*ji'' findet normalerweise Platz, zumindest im Schreiben und genauer Aussprache ''i'': ''szyi''.

Ausname ist dopełniacze rosyjskich imion typu ''Kati'' oraz innych wyrazów obcych: ''Arabii, parafii, Danii, Rosji''.

=== Palatalisierung ===
Viele Endungen palatalisieren die funktional harte Phoneme. Wiele końcówek zmiękcza głoski funkcjonalnie twarde. Man bezeichnet sie manchmal als ´ zeichen, z. B. ''-´e''.  Umownie będziemy stosować też ten znak przed ''i/y''. Przekształcenie zmiękczające zmienia czasem głoskę fonetycznie miękką w fonetycznie twardą. Konkretnie:

* Głoski wargowe (p, b, w, f, m) ulegają zmiękczeniu regularnie, do p´, b´, w´, f´, m´ (zapisywanych jako pi itp. przed samogłoską. Należy pamiętać, że na końcu wyrazu fonetyczna miękkość zanika (tego gołębia – ten gołąb, ta ziemia – tych ziem)), np.:
*: ten grób – tego grobu – na grobie
*: ten gruby – ci grubi
*: ja dmę – ty dmiesz – dmij!

* Niektóre głoski przedniojęzykowe (s, z, n) ulegają silniejszemu zmiękczeniu (czego nie widać w pisowni), do głosek środkowojęzykowych (ś, ź, ń; zapisywanych przed samogłoską jako si itp.), np.:
*: ten nos – na nosie
*: ten bosy – ci bosi
*: ja stanę – ty staniesz – stań!
** Uwaga: W pewnych sytuacjach s, z ulegają wymianie do stwardniałych sz, ż (w związku z [[jotyzacja|jotyzacją]], zobacz [[język prasłowiański]], umownie zapiszemy ''(J)´'' – ''koś- + (J)´ę = koszę''), np.
**: pisać – ja piszę – ty piszesz
**: ty kosisz – ja koszę
**: zagrozić – zagrożony
** ale wyjątkowo
**: zalesisz – zalesię
**: rozgałęzić – rozgałęziony

* Głoski przedniojęzykowe zwarte (t, d) ulegają zmiękczeniu do głosek środkowojęzykowych zwartoszczelinowych (ć, dź; zapisywanych przed samogłoską jako ci, dzi), np.:
*: ten młody – ci młodzi
*: ja gniotę – ty gnieciesz – gnieć!
** Uwaga: W sytuacjach związanych z [[jotyzacja|jotyzacją]] t, d ulegają wymianie do stwardniałych c, dz (st, zd do szcz, żdż), np.
**: ty płacisz – ja płacę
**: ty widzisz – ja widzę
**: ty bruździsz – ja brużdżę
**: pomścić – pomszczony

* Głoska r ulega wymianie do stwardniałego rz, np.:
*: ten stary – ci starzy
*: ta kura – tej kurze

* Głoska ł ulega wymianie do l, które zachowało fonetyczną miękkość tylko przed i, np.:
*: ten mały – ci mali
*: ten wół – na wole

* Głoski tylnojęzykowe (k, g, ch) ulegają wymianie do stwardniałych głosek szumiących (sz, cz, ż; w związku z pierwszą [[Palatalisierung]], zobacz [[język prasłowiański]]), np.:
*: smok – smoczek
*: dług – oddłużyć
*: mucha – musze
** Uwaga 1: k, g przed e oraz i (pochodzącym z historycznego y) stają się fonetycznie miękkie (w związku z czwartą [[Palatalisierung]], zobacz [[Powstanie i rozwój języka polskiego]]), np.:
**: ta długa – ten długi
**: ten mak – tego maku – tym makiem – te maki
** Uwaga 2: sk, zg przechodzą w szcz, żdż, np.:
**: pluskać – ja pluszczę
**: mózg – móżdżek
** Uwaga 3: k, g w [[deklinacja (językoznawstwo)|deklinacji]] z reguły przechodzą w c, dz (w związku z drugą [[Palatalisierung]], zobacz [[język prasłowiański]]; sk, zg przechodzą dziś w analogiczne sc, zdz, choć dawniej spotykano też szcz), np.:
**: ten długi – ci dłudzy
**: ta foka – tej foce
**: ta miazga – tej miazdze
**: ta Polska – tej Polsce (ale w "[[Pan Tadeusz|Panu Tadeuszu]]" "Polszcze")

* Głoski miękkie zwykle nie ulegają wymianom
*: ten głupi – ci głupi
*: ten tani – ci tani
*: ten cudzy – ci cudzy

* Stwardniałe c, dz powstałe w wyniku trzeciej [[Palatalisierung]] ulegają niekiedy wymianie do cz, ż
*: ojciec – ojcze
*: ksiądz – księża

Zmiękczeniu ulega również poprzednia spółgłoska s lub z przed l, ń, ć, dź, rzadko także przed m, w czasownikach niekiedy także przed p, np.:
: ta wiosna – tych wiosen – o wiośnie
: ten błazen – tego błazna – o błaźnie
: to dziąsło – o dziąśle
: ta pasta – tej paście
: ta gwiazda – o gwieździe
: to pasmo – o paśmie lub pasmie
: spać – śpię
ale
: romantyzm – o romantyzmie (powszechna wymowa /-yźmie/)
: wyspa – o wyspie

=== Polnische Vokalumlautung (lechische Vokalumlautung) ===
{{Hauptartikel|Polnische Vokalumlautung}}
''a'' lub ''o'' (''ó'') przed zębową historycznie twardą, ''e'' wszędzie poza tym, np.
* ''on siwiał – oni siwieli''
* ''ten popiół – tego popiołu – w popiele''
* ''on plótł – ona plotła – oni pletli''

W trakcie [[powstanie i rozwój języka polskiego|historii języka]] analogia i inne procesy mogły pokrzyżować regularne wymiany, a nawet wprowadzić je tam, gdzie ich być nie powinno, np.
* ''biodro – biodrze'' (zamiast ''*biedrze''), choć wciąż ''biedrzeniec''
* ''ta wieś – tej wsi – wioska'' (ruchome ''e'' nie powinno podlegać wymianie do ''o'')
* ''kozioł – kozła''
* ''osioł – osła''
* ''kocioł – kotła''
* ''ziemia – poziom, poziomka, ziomek'' (wymiana nie powinna zachodzić przed ''m'')
* ''on wlókł – ona wlokła – oni wlekli'' (również regularnie ''wlekł, wlekła'')
* ''działo, dziale'' obok ''dzieło, dziele'' (zamiast spodziewanego ''działo – dziele'')

=== Wymiany związane z dawną długością samogłosek i ''e'' ruchome ===
''ó:o, ą:ę, e:0'' (rzeczowniki: r.m.: M.l.p., r.ż. i n.: D.l.m.)
* ''on plótł – ona plotła''
* ''on szedł – ona szła'' (z uproszczeniem grupy spółgłoskowej)
* ''on kopnął – ona kopnęła''
* ''pies – psa''
* ''wóz – wozu''

też przed ''-(e)k, -ka, -ko''
* ''pies – piesek''
* ''osoba – osóbka''
* ''gęś – gąska'', ale ''gęsi''

== Części mowy ==
W tradycyjnej (szkolnej) klasyfikacji wyróżnia się 10 części mowy:

odmienne:
* [[Substantiv]] – odmieniany przez liczby, przypadki i Genera{{Fakt|data=2008-07}} (do niedawna posiadał stały rodzaj)
* [[Adjektiv]] – odmieniany przez liczby, przypadki i Genera
* [[Verb]] – odmieniany przez osoby, liczby, czasy, Genera, tryby i strony, posiada aspekt
* [[Zahlwort]] – odmieniany przez liczby, przypadki i Genera
* [[Pronomen]]
i nieodmienne:
* [[przyimek]] (jak zapamiętać: “Znajdź przyimki '''przy imionach''': ''z'' Jankiem, ''w'' Stachu, ''u'' Szymona.”)
* [[Adverb]] (jak zapamiętać: “Spośród wszystkich łamigłówek najtrudniejszy jest przysłówek, lecz nie będziesz miał z nim biedy, gdy zapytasz: '''jak? gdzie? kiedy?'''”)
* [[Interjektion]]
* [[partykuła]] (jak zapamiętać: “Wreszcie partykuły te: '''li, czy, no, że, niech, by, nie!'''”)
* [[spójnik]] (jak zapamiętać: “Spójnik spaja doskonale słowa, zdania: '''i, lecz, ale'''.”)

W opracowaniach o charakterze naukowym oraz akademickim odchodzi się od tradycyjnego podziału na 10 części mowy łącząc poszczególne klasy lub dodając nowe. zob. [[klasyfikacja części mowy]]

== Liczby ==
W języku polskim są 2 liczby – pojedyncza i mnoga. Nieliczne zachowane formy [[liczba podwójna|liczby podwójnej]] pełnią funkcje liczby mnogiej, szczególnie w określeniach części ciała występujących parami.
Można na przykład porównać odmianę słów ''ręka'' (zachowane formy liczby podwójnej) i ''męka'' (odmiana normalna):
{| class="wikitable"
|-
! Fall
! Singular
! Plural (z formami dawnej liczby podwójnej)
! Singular
! Plural
|-
| Nominativ
| ''ręka''
| ''ręce''
| ''męka''
| ''męki''
|-
| Dopełniacz
| ''ręki''
| ''rąk''
| ''męki''
| ''mąk''
|-
| Celownik
| ''ręce''
| ''rękom''
| ''męce''
| ''mękom''
|-
| Biernik
| ''rękę''
| ''ręce''
| ''mękę''
| ''męki''
|-
| Narzędnik
| ''ręką''
| ''rękoma'' lub ''rękami''
| ''męką''
| ''mękami''
|-
| Miejscownik
| ''ręce''
| ''rękach''
| ''męce''
| ''mękach''
|-
| Wołacz
| ''ręko''
| ''ręce''
| ''męko''
| ''męki''
|}
W liczbie mnogiej wyrazu ''ręka'' zachowały się formy dawnej liczby podwójnej – z końcówką ''e'' zamiast ''i'' w Nominativ, bierniku i wołaczu oraz ''-oma'' obok ''-ami'' w narzędniku. Forma ''rękoma'' występuje tylko w języku książkowym, normalnie słyszy się wyłącznie ''rękami''.
W gwarach reliktem liczby podwójnej są formy typu ''chodźta'', ''chodźwa'', ''róbta'', ''robita'' itp., które dziś jednak mają na ogół znaczenie liczby mnogiej. Słowo ''róbta'' pierwotnie znaczyło "(wy dwaj) róbcie".

== Genera ==
Na podstawie kryterium zgodności z Adjektiv można wyróżnić 5 [[Genus|Genera]]:
{| class="wikitable"
|-
! rowspan="2"| Genus
! colspan="2"| Przykład – biernik liczby pojedynczej
! colspan="2"| Przykład – Nominativliczby mnogiej
|-
! Wyraz określający
! Wyraz określany
! Wyraz określający
! Wyraz określany
|-
| Genus męski osobowy
| nowego
| pracownika
| nowi
| pracownicy
|-
| Genus męski nieosobowy żywotny
| nowego
| psa
| nowe
| psy
|-
| Genus męski nieosobowy nieżywotny
| nowy
| stół
| nowe
| stoły
|-
| Genus żeński
| nową
| szafę
| nowe
| szafy
|-
| Genus nijaki
| nowe
| krzesło
| nowe
| krzesła
|}

== Fälle ==
Es gibt 7 Fälle:
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="5" style="border-collapse:collapse;"
!bgcolor=#EEEEEE| '''Fall'''
!bgcolor=#EEEEEE| przypadek
!bgcolor=#EEEEEE| '''Frage'''
!bgcolor=#EEEEEE| '''(pytanie)'''
!bgcolor=#EEEEEE| '''Beschreibung''' (opis)
!bgcolor=#EEEEEE| '''Beispiel''' (przykład)
|-
| [[Nominativ|Nominativ]]
| [[:pl:Mianownik|Mianownik]]
| wer? was?
| kto? co?
| Wie deutscher Nominativ.
| Pies szczeka. = [Ein] Hund bellt.
|-
| [[Genitiv|Genitiv]]
| [[:pl:Dopełniacz|Dopełniacz]]
| wessen?
| kogo? czego?
| Wie deutscher Genitiv. Statt Akkusativ mit Verneinung.
| Dom Ani jest ładny. = Anias Haus ist schön.<br>
Nie bij siostry. = Schlag [deine] Schwester nicht!
|-
| [[Dativ|Dativ]]
| [[:pl:Celownik|Celownik]]
| wem?
| komu? czemu?
| Wie deutscher Dativ.
| Daj to tej staruszce. = Gib es der alten Frau.
|-
| [[Akkusativ]]
| [[:pl:Biernik|Biernik]]
| wen? was?
| kogo? co?
| Wie deutscher Akkusativ.
| Widzę piłkę. = Ich sehe einen Ball.
|-
| [[Instrumentalis|Instrumental]]
| [[:pl:Narzędnik|Narzędnik]]
| mit wem? womit?
| kim? czym?
| Wie "mit" als Instrument oder Transportmittel und wie "durch" in Passiv. Statt Nominativ oder Akkusativ in Prädikativum.
| Jadę autobusem. = [Ich] fahre mit [einem] Bus.<br>
Michał jest/zostanie lekarzem. = Michał ist/wird [ein(en)] Artzt.
|-
| [[Lokativ]]
| [[:pl:Miejscownik|Miejscownik]]
| (über) wen? wo(rüber)?
| (o) kim? (o) czym?
| Nur mit Präposition.
| Mówimy o dzieciach. = [Wir] sprechen über Kinder.
|-
| [[Vokativ]]
| [[:pl:Wołacz|Wołacz]]
| (Anredeform)
| (o!)
| Wenn wir zu jemandem sagen, selten mit Namen.
| Mój skarbie! = Mein Schatz!
|}

Przykładowa odmiana przez przypadki:

{| class="wikitable centered"
|-
! style="text-align:right"| M.
| nos
| ojczyzna
| jajko
|-
! style="text-align:right"| D.
| nosa
| ojczyzny
| jajka
|-
! style="text-align:right"| C.
| nosowi
| ojczyźnie
| jajku
|-
! style="text-align:right"| B.
| nos
| ojczyznę
| jajko
|-
! style="text-align:right"| N.
| nosem
| ojczyzną
| jajkiem
|-
! style="text-align:right"| Msc <span style="font-weight:normal">lub</span> Ms.
| nosie
| ojczyźnie
| jajku
|-
! style="text-align:right"| W.
| nosie!
| ojczyzno!
| jajko!
|}

Szczątkowo zachowały się formy rzeczownikowej odmiany przymiotników. Formy te to np. nom. ''zdrów'' oraz pierwotne dopełniacz i celownik w wyrażeniach typu ''z grecka'' i ''po grecku''.
W liczbie mnogiej wołacz jest zawsze równy Nominativ.
Sztuczka [[mnemotechnika|mnemotechniczna]] pozwalająca nauczyć się przypadków:
'''M'''ały
'''D'''omek
'''C'''zerwonych
'''B'''iedronek
'''N'''adepnął
'''M'''ałżonek
'''W'''awrzonek

=== Nominativ (mianownik) ===
Głównym zadaniem Nominativ jest oznaczanie podmiotu.
Nominativ jest w języku polskim najczęstszym przypadkiem, choć używany jest rzadziej niż w językach o ubogiej fleksji.
Konstrukcje, w których w językach o podobnym systemie przypadków występuje Nominativ, a w polskim inny Fall, to m.in.:
* w zdaniach postaci "X jest Y", np. "on jest lekarzem", Y występuje w narzędniku
* w negatywnych zdaniach egzystencjalnych podmiot występuje w dopełniaczu, np. "doktora nie ma"
Podmiot wyrażony zaimkiem jest często opuszczany, a jego rolę przejmuje końcówka osobowa czasownika.
Nominativ występuje często w funkcji wołacza.

{| class="wikitable"
|- align=center
! colspan="5"| Końcówki Nominativ l.p.
|-
! Sytuacja
| męskie, niektóre żeńskie miękkotematowe
| większość żeńskich
| nijakie twardotematowe i niektóre miękkotematowe
| większość nijakich miękkotematowych
|-
! Końcówka
| ''-0''
| ''-a''
| ''-o''
| ''-e''
|-
! Przykłady
| ''stół, gołąb, ryś, krew, mysz''
| ''małpa, kasza, ziemia''
| ''niebo, drzewo, płuco''
| ''pole''
|}

Wyrazy takie jak męskoosobowe ''poeta, sędzia, książę, dziadzio, gauczo'', męskożywotne ''satelita, Reksio'', nijakie ''imię, zwierzę, akwarium'', żeńskie ''pani'' mają końcówkę niezgodną z podanymi zasadami.

{| class="wikitable"
|- align=center
! colspan="7"| Końcówki Nominativ l.m.
|-
! Situation
| męskie nieosobowe i żeńskie, twardotematowe
| męskoosobowe twardotematowe
| męskoosobowe miękkotematowe
| męskie nieosobowe i żeńskie z M. l.p. -a, miękkotematowe
| nijakie
| żeńskie z M. l.p. -0
|-
! Endung
| ''-y'' (''-ki, -gi'')
| ''-´i/-owie'' (''-cy, -dzy, -rzy'')
| ''-e/-owie''
| ''-e''
| ''-a''
| ''-i/-y/-e''
|-
! Beispiele
| ''te stoły, małpy, ptaki, nogi''
| ''ci doktorzy, Polacy, chłopi, Włosi'' (zamiast ''*Włoszy'', pojawia się fonetyczna miękkość)
| ''ci królowie, goście''
| ''te gołębie, rysie, kasze, ziemie''
| ''te pola, płuca, drzewa''
| ''te kości, myszy, noce''
|}

* Rzeczowniki męskoosobowe typu ''chłopiec'' mają końcówkę -y (historycznie -i) jak twardotematowe: ''chłopiec – chłopcy'', ale ''koniec – końce''.
* Rzeczowniki rodzaju nijakiego na ''-ę'' mają w liczbie mnogiej końcówkę ''-ona'' (''imię – imiona'') lub ''-ęta'' (''cielę – cielęta''); rozszerzenie tematu ''-eń-/-on-'' lub ''-ęć-/-ęt-/-ąt-'' występuje wszędzie poza Nominativ – biernikiem – wołaczem l.poj. Rozszerzenie ''-ęt-/-ąt-'' ma też w liczbie mnogiej rzeczownik męskoosobowy ''książę – książęta''.
* Rzeczowniki męskoosobowe zakończone na ''-in'' tracą to rozszerzenie w liczbie mnogiej i otrzymują w Nominativ l.mn. nietypową końcówkę ''-e'': ''Rosjanin – Rosjanie, Amerykanin – Amerykanie''.
* W Nominativ liczby mnogiej wyjątkową końcówkę ''-e'' (zmiękczające) mają także ''Hiszpan – Hiszpanie'', ''Cygan – Cyganie''.
* Kilka rzeczowników obcego pochodzenia otrzymuje końcówkę ''-e'' (niezmiękczające), np. ''seans – seanse'' (męskonieżywotny), ''szansa – szanse'' (żeński).
* Rzeczowniki nijakie pochodzenia łacińskiego, zakończone na ''-um'', są nieodmienne w liczbie pojedynczej, odmieniają się jednak w liczbie mnogiej: ''akwarium – akwaria''.
* Wyjątkowe końcówki w Nominativ liczby mnogiej mają następujące rzeczowniki: ''brat – bracia'', ''ksiądz – księża'', ''śmieć – śmieci'' (obok regularnego ''śmiecie''), ''dzień – dni'' (''tydzień – tygodnie'' z regularną końcówką, ale z nieregularną zmianą tematu), ''dziecko – dzieci'', ''oko – oczy'', ''ucho – uszy'', ''ręka – ręce''.
* W języku polskim istnieje grupa rzeczowników, które odmieniają się jak przymiotniki, np. ''myśliwy, służący, złoty, czesne, królowa''.
* Rzeczowniki męskoosobowe na ogół obok zwykłej formy Nominativ liczby mnogiej używane bywają w tak zwanej formie '''deprecjatywnej''' (nie jest to forma neutralna, zwykle wyraża ona pogardę mówiącego, czasem jednak wręcz odwrotnie). Forma ta jest zbudowana tak, jakby rzeczownik nie był osobowy, łączy się też z nieosobową formą zaimka i Adjektiv, np. ''ci dobrzy chłopi – te dobre chłopy''. Najnowsze źródła uznają już formę deprecjatywną za element języka literackiego. Istnieją rzeczowniki, które zazwyczaj lub wyłącznie używają tej właśnie formy, np. ''ten karzeł, klecha – te karły, klechy'' (o przynależności do rodzaju męskoosobowego świadczy wówczas forma biernika l.mn. równa formie dopełniacza: ''widzę klechów, karłów'').
* Nie ma ścisłych reguł dystrybucji końcówki ''-owie''. Niektóre rzeczowniki męskoosobowe mogą nawet tworzyć dwie formy (zwykłego) Nominativ liczby mnogiej, np. ''ci profesorowie – ci profesorzy'' (i jeszcze deprecjatywne ''te profesory''). Postać z końcówką ''-owie'' ma wówczas znaczenie bardziej dostojne niż postać z końcówką ''-i, -rzy, -cy, -dzy, -e''. Natomiast kiedy postać z ''-owie'' jest jedyną używaną normalnie, końcówka ''-e'' jest archaiczna, a więc podniosła: ''ci męzowie – ci męże''.

=== Genitiv (dopełniacz) ===
Dopełniacz jest przypadkiem najczęściej używanym po Nominativ i rzadko jest mu równy formalnie (wyjątki to np. ''pani'', ''dzieci''). Jego podstawowa funkcja jest posesywna (odpowiada na pytania ''kogo?'', ''czego?'').
W negatywnych zdaniach egzystencjalnych pełni funkcję podmiotu ("nie ma go"),
w funkcji dopełnienia bliższego zastępuje biernik w zdaniach negatywnych ("jem sałatę", "nie jem sałaty").
Dopełniacz może też pełnić funkcję dopełnienia bliższego, gdy mowa o części (np. "kupiłem cebuli").
Można sobie wyobrazić, że przed takim dopełnieniem występuje "ukryty" rzeczownik określający ilość ("kupiłem kilogram cebuli" czy też "kupiłem trochę cebuli").

{| class="wikitable"
|-
! colspan="4"| Końcówki dopełniacza l.p.
|-
! Sytuacja
| męskie żywotne i nijakie
| męskie nieżywotne
| żeńskie
|-
! Końcówka
| ''-a''
| ''-a/-u''
| ''-y/-i''
|-
! Przykłady
| ''kota, pilota, rysia, drzewa, pola''
| ''miodu''
| ''myszy, małpy, ziemi''
|}

* Nie ma ścisłych reguł określających użycie końcówki ''-u''. Nazwy narzędzi zazwyczaj przybierają ''-a'' (''bat – bata, młotek – młotka''), nazwy substancji – ''-u'' (''materiał – materiału, tlen – tlenu''), istnieją jednak wyjątki. Wyjątkowo końcówka ''-u'' występuje także u rzeczowników ''wół – wołu, bawół – bawołu'', jednak w języku mówionym dopuszczalne są też formy z końcówką ''-a'': ''woła, bawoła''<ref>''Wielki słownik poprawnej polszczyzny'' 2004, PWN</ref>.
* Rzeczowniki męskoosobowe zakończone w Nominativ na ''-a'' mają w większości form przypadkowych końcówki takie, jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego, stąd np. ''poeta – poety, satelita – satelity''. Według odmiany żeńskiej idą także niektóre rzeczowniki męskoosobowe na ''-o'', zwłaszcza nazwiska: ''Jagiełło – Jagiełły'' (ale ''Mieszko – Mieszka, Reksio – Reksia'').
* Rzeczowniki męskoosobowe ''sędzia, hrabia'' przybierają w kilku formach końcówki odmiany przymiotnikowej, dlatego dop. ''sędziego, hrabiego''.
* Rzeczownik męskoosobowy ''książę'' ma w dop. l.poj. postać ''księcia''; ten sam temat ''księć-'' występuje w innych przypadkach liczby pojedynczej.

{| class="wikitable"
|-
! colspan="5"| Końcówki dopełniacza l.m.
|-
! Sytuacja
| męskie twardotematowe
| męskie miękkotematowe
| żeńskie i nijakie, miękkotematowe
| żeńskie i nijakie, twardotematowe
|-
! Końcówka
| ''-ów''
| ''-y/-i/-ów''
| ''-y/-i/-0''
| ''-0''
|-
! Przykłady
| ''psów, pilotów, płotów''
| ''rysiów, harcerzy''
| ''ziem, myszy''
| ''drzew, małp''
|}

* Niektóre rzeczowniki z rozszerzeniem ''-in-'' mają zerową końcówkę dop. l.mn.: ''Rosjanin – Rosjanie – Rosjan''. W innych, bez wyraźnych reguł, występuje ''-ów'': ''Amerykanin – Amarykanie – Amerykanów''.
* Końcówka ''-y/-i'' wygrywa z ''-ów'' po końcówkach ''-arz'', ''-erz'', ''-orz'', ''-eż'', ''-aż'': ''pisarzy, pejzaży, warkoczy'', dawniej ''pisarzów, pejzażów, warkoczów''. Również po ''-ciel'' jest głównie ''-i'': ''nauczycieli, właścicieli'' (wyjątkowo końcówka zerowa występuje w rzeczowniku ''przyjaciel – przyjaciół''). Po ''-j'' mamy głównie ''-ów'': ''krajów, zwyczajów'', choć obocznie ''złodziejów||złodziei, pokojów||pokoi''.
* Kilka rzeczowników przybiera końcówkę ''-y'' w wymianą '''ą : ę''' w temacie (-ę- występuje tylko w tym przypadku): ''zając – zajęcy, miesiąc – miesięcy, tysiąc – tysięcy, pieniądz – pieniędzy'' (por. regularne ''mosiądz – mosiądzów'').
* W nijakich ''-y/-i'' spotyka się prawie wyłącznie w rzeczownikach przedrostkowych z dawną końcówką -?je: ''wezgłowi, bezprawi, wezgłowi, przedmieści||przedmieść, przysłowi||przysłów'', wyjątkowo ''pustkowi, nozdrzy, ślepi, dzieci'', ale ''zbóż, pokoleń, nieszczęść, kazań''.
* W żeńskich ''-y/-i'' dominuje przy Nominativ ''-0''. Przy Nominativ ''-a'' jest rzadkie (np. ''bazia – bazi, zbroja – zbroi'', także ''muszla – muszli'' obok ''muszel''), ale dziś jest wyłączne w rzeczownikach zakończonych na ''-ja'' (pisanym też ''-ia'' zgodnie z regułami ortografii), np. ''stacja – stacji, lilia – lilii'' oraz w tematach zakończonych na samogłoskę, np. ''idea – tych idei, statua – tych statui''. Dawna forma ''-ij/-yj'' (''stacyj, lilij'') jest już dziś przestarzała i spotykana wyłącznie w stylu archaizującym. Istnieją wychodzące z użycia formy oboczne z końcówka ''-0'', zanikiem miękkości i ''e'' ruchomym: ''sukni||sukien, studni||studzien, kuchni||kuchen''.
* Końcówka ''-ów'' zasadniczo nie występuje w rodzaju żeńskim (wyjątkowo ''nuda – nudów'') a w rodzaju nijakim używana jest tylko w rzeczownikach obego pochodzenia, jak ''studio – studiów, akwarium – akwariów''.
* Końcówka ''-ów'' zwykle występuje jednak u rzeczowników męskich o odmianie żeńskiej, np. ''poeta – poetów, sędzia – sędziów, Jagiełło – Jagiełłów, satelita – satelitów''. Wyjątki: ''mężczyzna – mężczyzn, sługa – sług'' (końcówka zerowa) oraz ''cieśla – cieśli'' (końcówka ''-i'').
* Rzeczowniki nijakie typu ''cielę'' mają w dop. l.mn. końcówkę zerową i rozszerzenie w formie ''-ąt'': ''cieląt''. Tak samo męskoosobowy rzeczownik ''książę – książąt''.
* Rzeczowniki ''oko, ucho'' używają w dop. l.mn. dawnych form liczby podwójnej ''oczu, uszu'' (forma ''ócz'' jest dziś przestarzała).

=== Dativ (celownik) ===
Celownik oznacza zwykle dopełnienie dalsze ("Daj ''Kasi'' piłkę."). Łączy się z nielicznymi przyimkami ("ku miastu"). Jest najrzadziej używanym przypadkiem.

{| class="wikitable"
|-
! colspan="5"| Końcówki celownika l.p.
|-
! Sytuacja
| większość męskich
| żeńskie twardotematowe
| żeńskie miękkotematowe
| nijakie, nieliczne męskie
|-
! Końcówka
| ''-owi''
| ''-´e''
| ''-y''
| ''-u''
|-
! Przykłady
| ''chomikowi, stołowi''
| ''małpie, wronie, drodze, korze''
| ''kaszy, myszy, krwi''
| ''kotu, drzewu, polu''
|}

Wyjątkowa ("nijaka") końcówka ''-u'' występuje w formach około 20 rzeczowników:
* m-os. ''bogu, bratu, chłopcu, chłopu, czartu, człeku'' (ale: ''człowiekowi''), ''czortu, diabłu, katu, księciu, księdzu, ojcu, panu, popu'',
* m-żyw. ''kotu, lwu, psu'', nadto ''orłu, osłu'' obok regularnych ''orłowi, osłowi'',
* m-nżyw. ''łbu, światu''.

W rodzaju żeńskim celownik l.poj. ma taką samą postać jak miejscownik, z takimi samymi wymianami spółgłosek i samogłosek. Dotyczy to także rzeczowników męskich o odmianie żeńskiej.

W liczbie mnogiej celownik ma zwykle końcówkę ''-om'': ''psom, kotom, muchom, drzewom, polom''. Niekiedy końcówkę ''-ym'': ''położnym, służącym'', lub ''-im'' jak np.: ''bliźnim''.

=== Akkusativ (biernik) ===
Biernik oznacza zwykle dopełnienie bliższe.
W połączeniach z przyimkiem oznacza zwykle kierunek zmiany.
Biernik może przyjmować trzy postacie:
* równy dopełniaczowi (rodzaj męskoosobowy, w liczbie pojedynczej również męskożywotny, np. ''widzę psa, pilota, pilotów''),
* osobna forma z końcówką ''-ę'' (Singular rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych na ''-a'' lub ''-i'' w Nominativ l.p.), np. ''widzę małpę, ziemię, gospodynię'', oraz rzeczowników męskich o odmianie żeńskiej, np. ''widzę poetę, satelitę''; wyjątkowo ''pani – widzę panią'' (z końcówką taką samą jak w deklinacji przymiotnikowej),
* równy Nominativ (pozostałe wypadki), np. ''widzę psy, pole, pola, drzewo, drzewa, mysz, myszy, małpy, ziemie''.

Bardzo często jest równy dopełniaczowi lub Nominativ, ale niewiele jest wypadków, w których można zastąpić biernik jednym z tych dwóch przypadków zmieniając znaczenie. Gdy biernik jest równy Nominativ, zdanie z podmiotem i dopełnieniem bliższym staje się dwuznaczne. Należy wtedy stosować regułę: ''Jeśli nie można stwierdzić, co jest podmiotem, a co dopełnieniem bliższym, na podstawie formy gramatycznej, to podmiot zawsze występuje jako pierwszy.'' Np. w zdaniu ''psy gonią koty'', choć samodzielnie wyrazy ''psy'' oraz ''koty'' mogą być zarówno Nominativ jak i biernikiem, zgodnie z regułami poprawnej polszczyzny jedynie "psy" mogą być podmiotem, a jedynie "koty" dopełnieniem<ref>{{Cytuj książkę|tytuł=Słownik poprawnej polszczyzny|imię=|nazwisko=|wydawca=PWN|rok=1995|miejsce=Warszawa|strony=999|isbn=83-01-03811-X}}</ref>. Najlepszym rozwiązaniem jest jednak przekształcenie zdania na stronę bierną<ref>''Wielki słownik poprawnej polszczyzny'' pod red. A. Markowskiego (2004), PWN, Warszawa, str. 1559</ref>: ''koty są gonione przez psy'' lub ''psy są gonione przez koty''.

Z kolei w pewnych zdaniach język polski ma jakby własności [[języki koncentryczne|języków koncentrycznych]], np.: ''stół zasłaniał krzesło'' – ''stół zasłaniało krzesło'', ''drzewa zasłaniają dom'' – ''drzewa zasłania dom''.

=== Instrumental (narzędnik) ===
Narzędnik występuje w wielu połączeniach z przyimkami (np. "czapka z pomponikiem" – tzw. ''sociativus''; często zastępowany biernikiem w sposób podobny, jak miejscownik, np. "pod budą" – "pod budę"), ale też samodzielnie jako określenie sposobu, narzędzia, czasu itd. (np. "jeść widelcem"), jako dopełnienie bliższe (np. "zarządzać domem", "pracować nocami") oraz w funkcji [[orzecznik]]a (np. "jest marynarzem").

{| class="wikitable"
|-
! colspan="3"| Końcówki narzędnika l.p.
|-
! Sytuacja
| męskie i nijakie
| żeńskie
|-
! Końcówka
| ''-em''
| ''-ą''
|-
! Przykłady
| ''psem, stołem, bogiem, mlekiem, błotem''
| ''małpą, kaszą, myszą''
|}

Rzeczowniki męskie o odmianie żeńskiej mają końcówkę ''-ą'', np. ''poetą, satelitą, Jagiełłą'', także ''sędzia – sędzią''.

W liczbie mnogiej narzędnik ma końcówkę ''-ami'' (''psami, małpami, kamieniami, drzewami''), wyjątkowo ''-mi'' (''przyjaciółmi, gośćmi, ludźmi, braćmi, księżmi, końmi, liśćmi, pieniędzmi, dziećmi, dłońmi, kośćmi''). Spotyka się też (zwykle w książkach) archaiczną końcówkę ''-y'' (''ostatnimi czasy'', ''Z włosy białymi, z skrzydły złotymi...'').

=== Lokativ (miejscownik) ===
Miejscownik nigdy nie występuje sam, jedynie w połączeniach z przyimkami.
Często zastąpienie miejscownika biernikiem powoduje zmianę znaczenia ze stanu w kierunek zmian, np. "na poczcie" (z miejscownikiem) oznacza położenie danego obiektu, zaś na "na pocztę" (z biernikiem) oznacza kierunek zmiany położenia.

{| class="wikitable"
|-
! colspan="4"| Końcówki miejscownika l.p.
|-
! Sytuacja
| większość twardotematowych
| żeńskie miękkotematowe
| męskie i nijakie, miękkotematowe i z tematami zakończonymi na -k-, -g-, -ch-
|-
! Końcówka
| ''-´e''
| ''-i/-y''
| ''-u''
|-
! Przykłady
| ''o małpie, musze, drodze, kocie, ciele''
| ''o fali, myszy, kości''
| ''o mleku, duchu, rysiu, chłopcu, naczyniu''
|}

Przed końcówką ''-´e'' zachodzą różne, omówione wcześniej, wymiany spółgłosek i samogłosek, np. ''lide'''r''' : o lide'''rz'''e, ko'''zioł''' : o ko'''źl'''e'', ''świ'''at''' – świ'''eci'''e''.

Lista rzeczowników z wymianą ''o (ó) : e'' w miejscowniku l.poj.:
* ''anioł – o aniele'',
* ''kościół – o kościele'',
* ''popiół – o popiele''
* ''czoło – na czele'' (poza tym ''o czole''),
* ''przód – na przedzie'' (poza tym ''o przodzie'', dziś też raczej ''na przodzie'').

Lista rzeczowników z wymianą ''a : e'' jest dłuższa i obejmuje następujące rzeczowniki:
* męskoosobowe: ''pędziwiatr – o pędziwietrze, sąsiad – o sąsiedzie'',
* męskonieżywotne: ''kwiat – o kwiecie, las – o lesie, obiad – o obiedzie, świat – o świecie, wiatr – o wietrze'', ponadto ''dojazd – o dojeździe'' i analogicznie ''najazd, odjazd, podjazd, pojazd, przejazd, przyjazd, rozjazd, wjazd, wyjazd, zajazd, zjazd'',
* nijakie: ''ciało – o ciele, ciasto – o cieście, gniazdo – o gnieździe, lato – o lecie, światło – o świetle'',
* żeńskie: ''gwiazda – o gwieździe, jazda – o jeździe, miara – o mierze, niewiasta – o niewieście, ofiara – o ofierze, wiara – o wierze''.

Końcówkę ''-u'' przybierają wyjątkowo twardotematowe ''pan, syn, dom – o panu, synu, domu''. Miękkotematowe rzeczowniki męskie o odmianie żeńskiej mają ''-i'' lub ''-y'', np. ''o cieśli, bacy''.

'''W liczbie mnogiej''' miejscownik ma końcówkę ''-ach'' (''o małpach, muchach, ciałach, kościach, muchach''). Dawne ''-´ech'' pozostało tylko w odmianie kilku nazw państw: ''w Niemczech'' (z wymianą ''c'' (z trzeciej palatalizacji)'': cz''), ''we Włoszech'', ''na Węgrzech'', dawniej także ''w Prusiech'' (dziś tylko ''w Prusach'').

=== Vokativ (wołacz) ===
Wołacz służy do bezpośrednich zwrotów do adresata, nie jest bezpośrednio częścią zdania.
W niektórych sytuacjach jego funkcje pełni Nominativ.
Dzieje się tak w przypadku:

* przymiotników oraz rzeczowników o odmianie przymiotnikowej (np. ''służąca!''; wyjątek: ''królowa – królowo!''),
* liczby mnogiej,
* rzeczowników rodzaju nijakiego.

Ostatnie dwie cechy charakteryzują także inne języki indoeuropejskie, które we fleksji mają wołacz (przede wszystkim [[greka|grekę]] i [[łacina|łacinę]]), i są zapewne odziedziczone z prajęzyka.

{| class="wikitable"
|-
! colspan="5"| Końcówki wołacza różnego od Nominativ
|-
! Sytuacja
| męskie twardotematowe z wyjątkiem większości z tematem zakończonym na ''-k-, -g-, -ch-''
| męskie miękkotematowe i większość z tematem zakończonym na ''-k-, -g-, -ch-'', żeńskie miękkotematowe zdrobniałe
| żeńskie z końcówką M.l.p. ''-a''
| żeńskie z końcówką M.l.p. ''-0'' lub ''-i''
|-
! Końcówka
| ''-´e<sup>*</sup>''
| ''-u''
| ''-o''
| ''-i/-y'' (nie ''-o'')
|-
! Przykłady
| ''psie, kocie, szczurze, Boże, chłopcze, księże!''
| ''smoku, duchu, rysiu, koszu, Kasiu!''
| ''falo, małpo!''
| ''miłości, myszy, pani!''
|}

<sup>*</sup> Przed końcówką ''-´e'' w rzeczownikach zakończonych na ''-k'', ''-g'' oraz ''-c'', ''-dz'' z trzeciej palatalizacji, pojawiają się wymiany spółgłosek związane z pierwszą palatalizacją.

Rzeczowniki '''męskie''' mają na ogół wołacz l.poj. równy miejscownikowi. Wyjątki:
* rzeczowniki o odmianie żeńskiej (np. ''poeta – o poecie – poeto!, Jagiełło – o Jagielle – Jagiełło!'') lub częściowo przymiotnikowej (''sędzia – o sędzi(m) – sędzio!, hrabia – o hrabi(m) – hrabio!'');
* niektóre rzeczowniki obcego pochodzenia zakończone na ''-o'', np. ''maestro – o maestrze – maestro!'';
* rzeczownik m-os. ''pan – o panu – panie!'' (por. ''syn – o synu – synu!'' z wyjątkową dla twardotematowych rzeczowników końcówką ''-u'' w obu tych przypadkach);
* rzeczownik m-os. ''człek – o człeku – człecze!'' (ale ''człowiek – o człowieku – człowieku''; ''człowiecze'' tylko wyjątkowo);
* rzeczownik m-os. ''Bóg – o Bogu – Boże!'';
* rzeczowniki m-os. ''ojciec – o ojcu – ojcze!, chłopiec – o chłopcu – chłopcze!'', podobnie ''młodzieniec, starzec, mędrzec, głupiec, pobratymiec, jeździec, goniec, mieszkaniec, tubylec, cudzoziemiec, powstaniec, siostrzeniec, Ukrainiec'' i in.; wiele rzeczowników z końcówką ''-ec'' ma dwie formy wołacza, z których forma z końcówką ''-´e'' znamionuje styl książkowy, poetycki, podniosły, np. ''wdowcze!'' obok ''wdowcu!'';
* rzeczownik m-os. ''ksiądz – o księdzu – księże!'';
* rzeczownik m-nżyw. ''lud – o ludzie – ludu!'' (rzadziej ''ludzie!'').

Rzadko używa się wołacza pewnych nazw własnych, przede wszystkim imion – formy ''chodź tu Łukaszu'', ''Karolino!'' występują o wiele rzadziej niż ''chodź tu Łukasz'', ''Karolina!'', a użycie wołacza dodaje wypowiedzi cech emocjonalnych. W wielu wypadkach jednak wołacz musi zostać użyty i nie można zastąpić go Nominativ, np. ''panie Kowalski'', ''panie Łukaszu'', ''pani Karolino''.

Potocznie formy wołacza mogą nawet zastępować Nominativ (np. ''Jasiu przyszedł''); takie formy są obecnie uważane za poprawne w języku potocznym, choć regionalne<ref>''Wielki słownik popawnej polszczyzny'' (2004), str. 358</ref>. Przyczyną takiej nieuzasadnione wymowy jest to, że z wysokich spółgłosek miękkich typu ś łatwiej przejść do wysokiego u, niż do o.<ref>''Jan Miodek'', Słownik ojczyzny polszczyzny, Europa, Wrocław 2002, ISBN 83-87977-92-6, s. 269</ref>

Sytuacje, w których użycie wołacza jest obligatoryjne, to np. bezpośredni zwrot do adresata w sytuacjach oficjalnych (zwłaszcza w języku pisanym, np. w listach: ''Szanowny Panie Prezesie'', ''Droga Pani Halino''). Także w języku mówionym wołacz bardzo często nie może być zastąpiony Nominativ, np. w wyrażeniach mających na celu obrażenie adresata: ''ty kompletny idioto'', ''nie tak, kretynie!'', z Adjektiv: ''szanowny Wojciechu!''.

=== Ausnamen ===
Spora grupa rzeczowników męskich ma końcówkę ''-a'' w Nominativ l.p. i odmianę żeńską (najczęściej z wyj. dop. l.mn.). Należą tu niemal wyłącznie rzeczowniki męskoosobowe, np. ''artysta, poeta, kolega, kaznodzieja, drużba, łowca, mężczyzna, sługa'', wyjątkowo rzeczownik męskożywotny ''satelita'' (''widzę '''tego''' satelitę'' jak '''''tego''' kota'', a nie jak ''widzę '''ten''' księżyc'').

Nazwiska na ''-o, -ko'' (''Jagiełło, Fredro'') mają odmianę częściowo żeńską. Nie dotyczy to zdrobnionych imion współczesnych i dawnych: ''Józio, Franio, Benio, Mieszko, Dobko, Jaśko'', a także wyrazów obcego pochodzenia: ''mikado, maestro, gauczo''.

Rzeczownik ''książę'' jest rodzaju męskoosobowego, ale odmienia się jak rzeczowniki nijakie. Ponadto w liczbie pojedynczej używa się specjalnej formy tematu: ''książę, księcia, księciu, książę, księciem, o księciu, książę!; książęta, książąt, książętom, książąt, książętami, o książętach, książęta!''

Istnieje grupa rzeczowników o odmianie przymiotnikowej, należących do różnych rodzajów:
* męskoosobowe ''myśliwy, uczony, służący, chorąży'',
* męskożywotne ''chodzony'' (inna nazwa tańca – poloneza: ''kogo? co? – (tego) poloneza'' (B = D) ''czas zacząć''), ''złoty'' (nazwa polskiej jednostki monetarnej: ''za złotego'' (B = D)),
* męskonieżywotne ''luty'' (nazwa miesiąca),
* nijakie ''czesne, młode'' (o dziecku zwierzęcia),
* żeńskie ''królowa, służąca''.
Ich odmiana zasadniczo zgadza się z odmianą przymiotników (ale ''królowa'' ma wołacz jak w deklinacji rzeczownikowej).

Czasami przynależność (szczególnie nazw miejscowych) do odmiany przymiotnikowej nie jest oczywista, np. odmianę przymiotnikową ma ''Limanowa'' (dop. ''Limanowej''), podczas gdy ''Częstochowa, Włoszczowa'' odmieniają się jak zwykłe rzeczowniki (dop. ''Częstochowy, Włoszczowy'').

Rzeczowniki ''sędzia, hrabia, margrabia'' mają w odmianie kilka końcówek przymiotnikowych: ''sędzia, sędziego, sędziemu, sędziego, sędzią, o sędzi'' lub ''o sędzim'', ''sędzio!'', w l.mn. ''sędziowie, sędziów'' itd. regularnie.

Rzeczownik ''brat'' ma w liczbie mnogiej temat miękki i specjalną odmianę: ''bracia, braci, braciom, braci, braćmi, o braciach, bracia!''.

Rzeczownik ''dziecko'' ma w liczbie mnogiej nieregularną postać: ''dzieci, dzieci, dzieciom, dzieci, dziećmi, o dzieciach, dzieci!''.

Rzeczowniki ''oko'' i ''ucho'' tworzą formy liczby mnogiej od tematu miękkiego stwardniałego z końcówkami nietypowymi: MBW ''oczy, uszy'', D ''oczu, uszu'' (rzadko ''oczów, uszów'', przestarzałe ''ócz'') i dalej od tego samego tematu (''oczom, oczami, o oczach''). W narzędniku występuje także dawna forma liczby podwójnej ''oczyma'', dziś książkowa. W znaczeniu przenośnym odmiana jest regularna, np. ''oko (sieci) – oka, ok, okom, oka, okami, okach''.

Rzeczownika ''człowiek'' używa się tylko w l.poj. W liczbie mnogiej jest on zastępowany rzeczownikiem ''ludzie''. Podobną parę tworzą ''rok – lata''.

Niektóre rzeczowniki mają rodzaj zmienny, ale niektóre formy odpowiadają odmianie tylko jednego z tych rodzajów. Np. ''cud'' (m-nżyw.) lub ''cudo'' (nijaki), ale l.mn. tylko ''cuda'' (jak w rodzaju nijakim).

== Verb ==
Czasownik określa czynność lub stan.

W języku polskim wyróżnia się 3 lub 4 [[koniugacja (językoznawstwo)|koniugacje]] w czasie teraźniejszym<ref>{{Cytuj książkę|tytuł=Gramatyka języka polskiego|imię=Piotr|nazwisko=Bąk|autor link=Piotr Bąk (językoznawca)|wydawca=Wiedza Powszechna|rok=1979|miejsce=Warszawa|strony=289-294|isbn=83-214-0073-6}}</ref>, a w dydaktyce 11 wzorów odmiany (i podwzory)<ref>{{Cytuj książkę|tytuł=Słownik poprawnej polszczyzny|imię=|nazwisko=|wydawca=PWN|rok=1995|miejsce=Warszawa|strony=XXXVI-XL|isbn=83-01-03811-X}}</ref>.

=== Aspekt ===
Każdy czasownik posiada [[aspekt (językoznawstwo)|aspekt]] – dokonany lub niedokonany. System czasów jest różny u czasowników dokonanych i niedokonanych. Od czasownika bazowego tworzy się inne czasowniki przez dodawanie przedrostków. Tak tworzy się też formy dokonane z niedokonanych. Dość często występuje też sytuacja, że w złożeniach czasownik niedokonany staje się dokonanym, a forma niedokonana jest zupełnie inna:
* X – czasownik bazowy o znaczeniu 1 w aspekcie niedokonanym
* przedrostek 1 + X – czasownik o znaczeniu 1 w aspekcie dokonanym
* przedrostek 2 + X – czasownik pochodny o znaczeniu 2 w aspekcie '''dokonanym'''!
* przedrostek 2 + Y – czasownik pochodny o znaczeniu 2 w aspekcie niedokonanym
* Y – czasownik o znaczeniu wielokrotnym w aspekcie niedokonanym (często forma nieistniejąca!)
Np.:
* robić – czasownik bazowy w aspekcie niedokonanym
* zrobić – ten sam czasownik w aspekcie dokonanym
* zarobić – czasownik pochodny w aspekcie '''dokonanym'''
* zarabiać – czasownik pochodny w aspekcie niedokonanym
* rabiać – '''forma nieistniejąca!'''

* pisać – czasownik bazowy w aspekcie niedokonanym
* napisać – ten sam czasownik w aspekcie dokonanym
* zapisać – czasownik pochodny w aspekcie '''dokonanym'''
* zapisywać – czasownik pochodny w aspekcie niedokonanym
* pisywać – czasownik o znaczeniu wielokrotnym w aspekcie niedokonanym

=== Czasy ===
Istnieją następujące czasy (różne formy mają to samo znaczenie):
* czasy niedokonane
** przyszły złożony
*** forma imiesłowowa – "będziemy robili"
*** forma bezokolicznikowa – "będziemy robić"
** teraźniejszy – "robimy"
** przeszły (niedokonany)
*** forma ściągnięta – "robiliśmy"
*** forma z końcówką osobową doczepioną do innego wyrazu – "żeśmy robili", "myśmy robili", "gdybyśmy robili" itd. (forma z pominiętą końcówką osobową, np. "my robili", jest zgodnie uważana za niepoprawną)
* czasy dokonane
** przyszły prosty – "zrobimy"
** przeszły (dokonany)
*** forma ściągnięta – "zrobiliśmy"
*** forma z końcówką osobową doczepioną do innego wyrazu – "żeśmy zrobili", "myśmy zrobili", "gdybyśmy zrobili" itd. (forma z pominiętą końcówką osobową, np. "my zrobili", jest niepoprawna).
Czasowniki w aspekcie dokonanym nie mają form złożonych czasu przyszłego, dlatego występują tylko w dwóch czasach. W ten sposób w języku polskim możemy wyróżnić pięć form czasowo-aspektowych, choć należy zauważyć, że:
# Formy czasu teraźniejszego są tworzone tak samo, jak formy czasu przyszłego prostego.
# Formy czasu przeszłego niedokonanego są tworzone tak samo, jak formy czasu przeszłego dokonanego.

==== Czas zaprzeszły ====
[[Czas zaprzeszły]] w języku współczesnym zanikł w zasadzie całkowicie i znany jest dziś tylko z książek (bardzo rzadko bywa używany w celu celowej archaizacji języka mówionego). Czas ten oznaczał zdarzenie, które zaszło przed innym zdarzeniem, czasem również zdarzenie, które zaszło bardzo dawno temu.
* forma niedokonana – "robiłem był", "byłem robił" itd.
* forma dokonana – "zrobiłem był", "byłem zrobił" itd.
Formy czasu zaprzeszłego niedokonanego są tworzone tak samo, jak formy czasu zaprzeszłego dokonanego. Czasu zaprzeszłego nie należy mylić z czasem przeszłym (tzw. II formą) trybu przypuszczającego (np. "'''byłbyś zrobił''' X, to nie stałoby się Y")<ref>Z. Saloni (2002), ''Czasownik polski'', WP, Warszawa, str. 21-22</ref>.

==== Czas przeszły ====
[[Czas przeszły]] oznacza zdarzenie które już zaszło (dokonany) lub zachodziło (niedokonany). Nie jest to wprawdzie zbyt użyteczna definicja (polega na użyciu czasownika "zajść" w odpowiednim czasie), jednak powinna być dla większości użytkowników języka polskiego zrozumiała.

Tworzy się go przez dodanie do formy imiesłowu przeszłego (zależnej od liczby i rodzaju) odpowiedniej końcówki osobowej:
{|class="wikitable"
!|||l.p.||l.m.
|-
!2.os.
||-(e)m||-(e)śmy
|-
!1.os.
||-(e)ś||-(e)ście
|-
!3.os.
||-0||-0
|}

Końcówka osobowa jest ruchoma – pierwotnie czas przeszły składał się z imiesłowu przeszłego i czasownika pomocniczego. Może występować w połączeniu z czasownikiem w formie przeszłej, ze słowem pomocniczym ''że'', lub z innymi słowami. Możliwe są więc formy typu (końcówka osobowa zaznaczona na czerwono):
* gdzie byli<span style="color:red;">ście</span>
* gdzie<span style="color:red;">ście</span> byli
* my<span style="color:red;">śmy</span> tego nie zrobili
* ryby<span style="color:red;">śmy</span> łapali
We współczesnym języku dominuje postać z końcówką doklejoną do imiesłowu czasu przeszłego.

Forma ''jam'' ma charakter podniosły. Inne formy mają charakter potoczny lub są stosowane do podkreślenia. Formy typu "gdzie że<span style="color:red;">ście</span> byli" są uznawane obecnie za niepoprawne, chociaż są coraz bardziej rozpowszechnione w mowie potocznej. Końcówka -ście może być doklejana do cząstki "że" wtedy, gdy pełni ona rolę spójnika lub partykuły wzmacniającej, np. ''Mówili, że jedliście. = Mówili, żeście jedli.'', ''Gdzieżeście byli? = Gdzież byliście?''

==== Czas teraźniejszy ====
Pod względem formy [[czas teraźniejszy]] jest identyczny jak czas przyszły prosty. Formy czasu teraźniejszego oznaczają czynności lub stany:
* aktualne (np. ''Teraz jem śniadanie'');
* omnitemporalne (np. ''Kwadrat ma cztery boki'');
* habitualne (np. ''We wtorki chodzę na siłownię'').
Marginalne jest użycie form czasu teraźniejszego dla oznaczenia czynności lub stanów:
* przyszłych (np. ''Jutro pracuję do ósmej'');
* przeszłych (np. ''To było tak: idę sobie ulicą, a tu nagle jak nie wyskoczy pies bez kagańca'').

{|
|
{|class="wikitable"
|+I koniugacja
!|||l.p.||l.m.
|-
!2.os.
||-ę||-´emy
|-
!1.os.
||-´esz||-´ecie
|-
!3.os.
||-´e||-ą
|}
|
{|class="wikitable"
|+II koniugacja
!|||l.p.||l.m.
|-
!2.os.
||-(J)´ę||-´imy/-´ymy
|-
!1.os.
||-´isz/-´ysz||-´icie/-´ycie
|-
!3.os.
||-´i/-´y||-(J)´ą
|}
|
{|class="wikitable"
|+III koniugacja
!|||l.p.||l.m.
|-
!2.os.
||-am||-amy
|-
!1.os.
||-asz||-acie
|-
!3.os.
||-a||-ają
|}
|
{|class="wikitable"
|+IV koniugacja
!|||l.p.||l.m.
|-
!2.os.
||-´em||-´emy
|-
!1.os.
||-´esz||-´ecie
|-
!3.os.
||-´e||-´eją
|}
|}

: Niekiedy III i IV koniugację łączy się w jedną.
: W niektórych czasownikach nieregularnych pojawia się ''-adzą'', ''-´edzą'' zamiast ''-ają'', ''-´eją''.
: W I koniugacji pojawiają się oboczności związane z przegłosem lechickim: ''jadę – jedziesz'', ''niosę – niesiesz''.
: Pierwsza koniugacja dotyczy prawie wszystkich czasowników, druga – szóstej i siódmej grupy, trzecia – pierwszej grupy, a czwarta – drugiej grupy.

==== Czas przyszły prosty ====
Pod względem formy [[czas przyszły prosty]] jest identyczny jak czas teraźniejszy. Formy czasu przyszłego prostego oznaczają czynności lub stany przyszłe (np. ''Za miesiąc skończę szkołę''). Marginalne jest użycie form czasu przyszłego prostego dla oznaczenia czynności lub stanów:
* habitualnych (np. ''Zawsze, kiedy przyjdzie, wypija szklankę mleka'');
* omnitemporalnych (np. ''Nie rozpali się ognia, jeśli się nie ma żadnych narzędzi'');
* przeszłych (np. ''To było tak: idę sobie ulicą, a tu nagle jak nie wyskoczy pies bez kagańca'').

==== Czas przyszły złożony ====
Formy [[czas przyszły złożony|czasu przyszłego złożonego]] oznaczają czynności lub stany przyszłe. Forma imiesłowowa (''będzie robił'') występuje częściej niż forma bezokolicznikowa (''będzie robić''), szczególnie w rodzaju męskim. W innych rodzajach forma bezokolicznikowa jest krótsza i wygodniejsza niż imiesłowowa (''będzie robiła'')<ref>{{Cytuj książkę|tytuł=Gramatyka języka polskiego|imię=Piotr|nazwisko=Bąk|autor link=Piotr Bąk (językoznawca)|wydawca=Wiedza Powszechna|rok=1979|miejsce=Warszawa|strony=312|isbn=83-214-0073-6}}</ref>.

=== Tryby ===
W języku polskim wyróżnia się 3 [[tryb (językoznawstwo)|tryby]]: [[tryb orzekający|oznajmujący]], [[tryb rozkazujący|rozkazujący]] i [[tryb przypuszczający|przypuszczający]].

==== Tryb oznajmujący ====
Tryb oznajmujący wyraża neutralny lub obiektywny stosunek mówiącego do podawanych faktów. Czasownik w trybie oznajmującym odmienia się przez osoby, liczby, Genera i czasy.

==== Tryb przypuszczający ====
Tryb przypuszczający tworzy się przez dodanie do imiesłowu przeszłego partykuły ''by'' i końcówki osobowej czasu przeszłego. Cząstka ''by'' z końcówką osobową jest ruchoma, np. ''widziałbym psa = psa bym widział''.

Istnieje też dość rzadko używana forma czasu przeszłego, składająca się z trybu przypuszczającego czasownika ''być'' i imiesłowu przeszłego, np. ''byłbym upadł, gdybyś mi nie pomógł''

==== Tryb rozkazujący ====
Tryb rozkazujący w języku polskim posiada syntetyczne formy drugiej osoby liczby pojedynczej i mnogiej oraz pierwszej osoby liczby mnogiej: ''chodź, chodźcie, chodźmy''.

Końcówką 2. os. l.p. jest ''-´0'' lub ''-´ij/-´yj'' (po niektórych grupach spółgłoskowych) w pierwszej i drugiej koniugacji, ''-aj'' w trzeciej i ''-´ej'' (dla nieregularnych czasem ''-´edz''). Formy 1. i 2. osoby l.m. tworzy się przez dodanie końcówek odpowiednio ''-my'' i ''-cie''.

Formy trzeciej osoby obu liczb tworzy się za pomocą partykuły ''niech'': ''niech chodzi, niech chodzą''. Niekiedy tworzy się również w ten sposób formę pierwszej osoby.

=== Strony ===
W języku polskim wyróżnia się trzy [[strona (językoznawstwo)|strony]]: czynną (''Mama myje Anię''), bierną (''Ania jest myta przez mamę'') i zwrotną (''Mama się myje'').

Strona zwrotna wyróżnia się obecnością zaimka zwrotnego ''się''.

Strona bierna składa się z imiesłowu przymiotnikowego biernego i formy osobowej czasownika ''być'' (dla czasowników niedokonanych) lub ''zostać'' (dla czasowników dokonanych).

=== Imiesłowy ===
[[Imiesłów]] to forma czasownika, która zachowuje się jak przymiotnik lub przysłówek.

==== Imiesłów przymiotnikowy czynny ====
[[Imiesłów przymiotnikowy czynny]] ma znaczenie współczesne, np. ''Boję się '''szczekających''' psów.''

Tworzy się go od czasowników niedokonanych przez zastąpienie końcówki ''-ą'' 3. os. l.m. czasu teraźniejszego przez ''-ący'', czyli dodanie ''-cy''.

==== Imiesłów przymiotnikowy bierny ====
[[Imiesłów przymiotnikowy bierny]] ma znaczenie współczesne dla czasowników dokonanych ('''''Myty''' chłopiec wyrywał się.'') i uprzednie dla dokonanych ('''''Umyte''' warzywa wrzucamy do wody.'')

Tworzy się go przez dodanie końcówki ''-´ony'' do tematu czasu teraźniejszego czasowników odmieniających się według XI wzoru odmiany, ''-(J)´ony'' dla grupy VI, ''-nięty'' do podstawowego tematu grupy V, a dla innych czasowników przez dodanie do tematu czasu przeszłego ''-ny'' po ''a'' (które może się wymieniać na ''e'' w innych formach, ale nie w M. l.m. r.m.-os.) i ''-ty'' w pozostałych przypadkach.

W M. l.m. r.m.-os. ''-´ony'' przechodzi w ''-´eni'', przy czym zwykle ''ć, dź'' przechodzi w ''c, dz''

Nawet dla czasowników nieprzechodnich ta forma jest podstawą rzeczownika odczasownikowego i form bezosobowych na -no, -to.

==== Imiesłów przysłówkowy współczesny ====
[[Imiesłów przysłówkowy współczesny]] ma znaczenie czynne, np. ''Pies biegnie '''szczekając'''.''

Tworzy się go od czasowników niedokonanych przez zastąpienie końcówki ''-ą'' 3. os. l.m. czasu teraźniejszego przez ''-ąc'', czyli dodanie ''-c''.

==== Imiesłów przysłówkowy uprzedni ====
[[Imiesłów przysłówkowy uprzedni]] ma znaczenie czynne, np. '''''Zaszczekawszy''' pies podbiegł do Marty.''

Tworzy się go od czasowników dokonanych przez zastąpienie ''-ł'' w formie męskiej imiesłowu uprzedniego czynnego przez ''-wszy'' po samogłosce i ''-łszy'' po spółgłosce.

==== Imiesłów uprzedni czynny ====
[[Imiesłów przymiotnikowy przeszły czynny|Imiesłów uprzedni czynny]] jest podstawą do tworzenia czasu przeszłego i przyszłego złożonego oraz trybu przypuszczającego.

Tworzy się go przez dodanie odpowiedniej końcówki: ''-ł'' w rodzaju męskim, ''-ła'' w żeńskim, ''-ło'' w nijakim, ''-ły'' w niemęskoosobowym i ''-li'' w męskoosobowym (Z uwzględnieniem odpowiednich wymian – dla wielu czasowników: w r.m. l.p. ''ę > ą, o > ó''; w r.m.-os. l.m. ''´o, ´a > ´e'').

Od niektórych czasowników nieprzechodnich dokonanych tworzy się też formę przymiotnikową z końcówką -''ły''. Pojawia się wtedy rozróżnienie – ''oni ściemnieli'' ale ''oni są ściemniali''.

=== Bezokolicznik ===
Bezokolicznik tworzy się przez dodanie, najczęściej do tematu czasu przeszłego, końcówki ''-ć''. Zachodzi przy tym często (o ile jest możliwy) przegłos ''ę > ą, o > ó'' i ''´o, ´a > ´e''.

Kiedy temat kończy się na ''-s-'', ''-t-'', ''-d-'' tworzy się końcówka ''-ść'', kiedy na ''-z-'' – ''-źć'' /-ść/, kiedy na ''-k-'', ''-g-'' – ''-c''. Inne zakończenia to ''-ać'', ''-´eć'', ''-ić'', ''-yć'', ''-uć'', ''-ąć''.

: jeść – jadł – jadła
: móc – mógł – mogła
: dać – dał – dała

=== Forma bezosobowe na -no, -to ===
Forma ta odpowiada konstrukcji bezosobowej z się w czasie przeszłym: ''gotowano zupę = gotowało się zupę''.

Jest tworzona poprzez zastąpienie ''-y'' w M. r.m. imiesłowiu przymiotnikowego biernego przez ''-o''.

=== Rzeczownik odczasownikowy ===
[[Rzeczownik odczasownikowy]] jest tworzony poprzez zastąpienie ''-y'' w M. r.m. imiesłowiu przymiotnikowego biernego przez ''-´e''.

''-´ony'' przechodzi wtedy w ''-´enie'', podobnie jak ''-´any'' dla czasowników, których bezokolicznik kończy się na ''-´eć''. Czasem pojawia się przy tym wymiana związana z jotyzacją.

=== Wzory odmiany ===

==== Wzór I ====
Obejmuje czasowniki, których temat czasu przeszłego ma przyrostek ''-a-'' i które w czasie teraźniejszym odmieniają się według trzeciej deklinacji.

* słuch-a-ć – słuch-a-ła – słuch-a-ł – słuch-a-li – słuch-am – słuch-asz – słuch-ają – słuch-aj – słuch-a-ny
* gani-a-ć – gani-a-ła – gani-a-ł – gani-a-li – gani-am – gani-asz – gani-ają – gani-aj – gani-a-ny

==== Wzór II ====
Nieliczny. Obejmuje czasowniki, których temat czasu przeszłego ma przyrostek ''-´a-'':''-´e-'' i które w czasie teraźniejszym odmieniają się według trzeciej deklinacji. Jedynym regularnym czasownikiem jest ''umieć''.

* um-ie-ć – um-ia-ła – um-ia-ł – um-ie-li – um-iem – um-iesz – um-ieją – um-iej – um-ia-ny

==== Wzór III ====
Obejmuje czasowniki nieprzechodnie, których temat czasu przeszłego ma przyrostek ''-a-'':''-e-'' i które w czasie teraźniejszym mają przyrostek ''-´ej-'' i odmieniają się według pierwszej deklinacji.

* osiw-ie-ć – osiw-ia-ła – osiw-ia-ł – osiw-ie-li – osiw-iej-ę – osiw-iej-esz – osiw-iej-ą – osiw-iej-0 – osiw-ia-no

Czasownik ''gorzeć'' ma formy typu ''goreje'', ''gore'' obok ''gorzeje''...

==== Wzór IV ====
Obejmuje czasowniki, których temat czasu przeszłego ma przyrostek ''-owa-'' i które w czasie teraźniejszym mają przyrostek ''-uj-'' i odmieniają się według pierwszej deklinacji.

* kup-owa-ć – kup-owa-ła – kup-owa-ł – kup-owa-li – kup-uj-ę – kup-uj-esz – kup-uj-ą – kup-uj-0 – kup-owa-ny

==== Wzór V ====
Podgrupy Va i Vb obejmują czasowniki, które mają przyrostek ''-nę-'':''-ną-'' w temacie czasu przyszłego, ''-n-'' w temacie czasu przyszłego i ''-nię-'' (spotyka się też archaiczne ''-n-iony'' – ''zamkniony'') w temacie imiesłowu biernego. Podgrupa Va ma temat zakończuny na spółgłoskę i tryb rozkazujący z końcówką ''-´ij'', a Vb – temat zakończony na samogłoskę i tryb rozkazujący z końcówką ''-´0''. Na przykład
* kop-ną-ć – kop-nę-ła – kop-ną-ł – kop-nę-li – kop-n-ę – kop-n-iesz – kop-n-ą – kop-n-ij – kop-nię-ty
* przypły-ną-ć – przypły-nę-ła – przypły-ną-ł – przypły-nę-li – przypły-n-ę – przypły-n-iesz – przypły-n-ą – przypły-ń-0 – przypły-nię-ty

Podgrupa Vc łączy formy podgrupy Va i grupy XI.

{| class="wikitable"
!Va
!colspan=3|Vc
!XI
|-
|bgcolor="red"|szarpnęła
|bgcolor="blue"|chudła
|bgcolor="blue"|napadła
|bgcolor="blue"|okradła
|bgcolor="blue"|wiozła
|-
|bgcolor="red"|szarpnął
||chudnął/chudł
|bgcolor="blue"|napadł
|bgcolor="blue"|okradł
|bgcolor="blue"|wiózł
|-
|bgcolor="red"|szarpnąć
|bgcolor="red"|chudnąć
|bgcolor="blue"|napaść
|bgcolor="blue"|okraść
|bgcolor="blue"|wieźć
|-
|bgcolor="red"|szarpnięty
|bgcolor="red"|(chudnięto)
|bgcolor="red"|napadnięty
|bgcolor="blue"|okradziony
|bgcolor="blue"|wieziony
|-
|bgcolor="red"|szarpnę
|bgcolor="red"|chudnę
|bgcolor="red"|napadnę
|bgcolor="red"|okradnę
|bgcolor="blue"|wiozę
|}

==== Wzór VI ====
Obejmuje czasowniki, których temat czasu przeszłego ma przyrostek ''-´i-'' (podgrupa VIa) lub ''-´y-'' (VIb) i które w czasie teraźniejszym odmieniają się według drugiej deklinacji (z ''-i-'' (VIa) lub ''-y-'' (VIb) w końcówkach). Imiesłów bierny kończy się na ''-ony''.

* mroz-i-ć – mroz-i-ła – mroz-i-ł – mroz-i-li – mroż-ę – mroz-isz – mroż-ą – mroź-0/mróź-0 – mroż-ony
* zawierz-y-ć – zawierz-y-ła – zawierz-y-ł – zawierz-y-li – zawierz-ę – zawierz-ysz – zawierz-ą – zawierz-0 – zawierz-ony

==== Wzór VII ====
Obejmuje czasowniki, których temat czasu przeszłego ma przyrostek ''-´a-'':''-´e-'' i które w czasie teraźniejszym odmieniają się według drugiej deklinacji (z ''-i-'' (VIIa) lub ''-y-'' (VIIb) w końcówkach). Imiesłów bierny kończy się na ''-any''.

* mroz-ie-ć – mroz-ia-ła – mroz-ia-ł – mroz-ie-li – mroż-ę – mroz-isz – mroż-ą – (widź-0) – widz-iany
* słysz-e-ć – słysz-a-ła – słysz-a-ł – słysz-e-li – słysz-ę – słysz-ysz – słysz-ą – słysz-0 – słysz-any

==== Wzór VIII ====
Obejmuje czasowniki, których temat czasu przeszłego ma przyrostek ''-ywa-'' (VIIIa) lub ''-iwa-'' (VIIIb) i które w czasie teraźniejszym mają przyrostek ''-uj-'' oraz odmieniają się według pierwszej deklinacji. Mogą się też odmieniać według wzoru I. Częstym błędem są [[kontaminacja (językoznawstwo)|skrzyżowane]] formy typu <s>oddziaływujący</s> zamiast ''oddziałujacy'' lub ''oddziaływający''.

* oddział-ywa-ć – oddział-ywa-ła – oddział-ywa-ł – oddział-ywa-li – oddział-uj-ę – oddział-uj-esz – oddział-uj-ą – oddział-uj-0
* podsłuch-iwa-ć – podsłuch-iwa-ła – podsłuch-iwa-ł – podsłuch-iwa-li – podsłuch-uj-ę – podsłuch-uj-esz – podsłuch-uj-ą – podsłuch-uj-0 – podsłuch-iwa-ny

==== Wzór IX ====
Obejmuje czasowniki, których temat czasu przeszłego ma przyrostek ''-a-'' i które w czasie teraźniejszym mają zwykle przyrostek ''-´(J)-''.

* pis-a-ć – pis-a-ła – pis-a-ł – pis-a-li – pisz-ę – pisz-esz – pisz-ą – pisz-0 – pis-a-ny

Wyjątkiem są czasowniki ''ssać – ssę – ssiesz'' i ''rwać – rwę – rwiesz'' bez przyrostka ''-´(J)-''.

Czasowniki z tematem zakończonym na ''t'' mogą zamiast regularnego ''c'' mieć ''cz'' (w trybię rozkazującym jedyne możliwe): ''deptać – depczę/depcę – depcz''.

Do wzoru IX zalicza się też czasowniki typu ''dawać'', ''poznawać'' z przyrostkiem ''-awa-'' w czasie przeszłym, ''-aj-'' w czasie teraźniejszym i końcówką czasu teraźniejszego ''-awaj'' utworzoną od bezokolicznika jak we wzorze I.

* d-awa-ć – d-awa-ła – d-awa-ł – d-awa-li – d-aj-ę – d-aj-esz – d-aj-ą – d-awaj – d-awa-ny

Natomiast czasowniki ''brać prać'' mają przyrostek ''-ra-'' w czasie przeszłym i ''-´or-'' zmiękczany do ''-´erz-'' w czasie teraźniejszym
* b-ra-ć – b-ra-ła – b-ra-ł – b-ra-li – b-ior-ę – b-ierz-esz – b-ior-ą – b-ierz-0 – b-ra-ny

==== Wzór X ====
Podgrupa Xa obejmuje czasowniki, których temat kończy sie na ''-u-'', ''-i-'' lub ''-y-'' i które w czasie teraźniejszym mają przyrostek ''-j-''.

* ku-ć – ku-ła – ku-ł – ku-li – ku-j-ę – ku-j-esz – ku-j-ą – ku-j-0 – ku-ty

Podgrupa Xb obejmuje czasowniki, których temat czasu przeszłego ma przyrostek ''-´a-'' i które w czasie teraźniejszym mają przyrostek ''-´ej-''. W rodzaju męskoosobowym czasu przeszłego mogą mieć też regionalną końcówkę ''-´eli'', np. ''grzeli''.

* grz-a-ć – grz-a-ła – grz-a-ł – grz-a-li – grz-ej-ę – grz-ej-esz – grz-ej-ą – grz-ej-0 – grz-a-ny

Podgrupa Xc obejmuje czasowniki, których temat czasu przeszłego ma przyrostek ''-´ą-'':''-´ę-'' lub ''-ą-'':''-ę-'' i które w czasie teraźniejszym mają przyrostek odpowiednio ''-n-'' lub ''-m-''.

* c-ią-ć – c-ię-ła – c-ią-ł – c-ię-li – t-n-ę – tn-iesz – t-n-ą – t-n-ij – c-ię-ty
* d-ą-ć – d-ę-ła – d-ą-ł – d-ę-li – d-m-ę – d-m-iesz – d-m-ą – d-m-ij – d-ę-ty

==== Wzór XI ====
Obejmuje głównie czasowniki, których temat kończy się na ''-s-'', ''-z-'', ''-t-'', ''-d-'', ''-k-'', ''-g-'' i które nie mają przyrostków, ale mają wiele oboczności. Imiesłów bierny ma końcówkę ''-´ony''.

* trząś-ć – trzęs-ła – trząs-ł – trzęś-li – trzęs-ę – trzęs-iesz – trzęs-ą – trzęś-0 – trzęs-iony

Do wzoru XI zalicza sie też inne czasowniki z ''r'' i ''l'' w przyrostkach:
* Typu ''drzeć'' z przyrostkiem ''-rze-'' w bezokoliczniku, ''-ar-'' w czasie przeszłym (z imiesłowem biernym na ''-ar-ty'') i ''-r-'' w czasie teraźniejszym.
** d-rze-ć – d-ar-ła – d-ar-ł – d-ar-li – d-r-ę – d-rz-esz – d-r-ą – d-rz-yj – d-ar-ty
*: Czasownik ''żreć'' odmienia się podobnie, ale ma formy bez miękkości: ''żreć – żresz'' zamiast ''*żrzeć – *żrzesz''.
* Czasowniki ''mleć pleć'' mają przyrostek ''-le-'' w bezokoliczniku, ''-eł-'' w czasie przeszłym i ''-´el-'' w czasie teraźniejszym. Imiesłów bierny tworzy się od tematu czasu teraźniejszego przez dodanie ''-´ony'', ewentualnie (starsza forma) od tematu czasy przeszłego przez dodanie ''-ty''.
** m-le-ć – m-eł-ła – m-eł-ł – m-eł-li – m-iel-ę – m-iel-esz – m-iel-ą – m-iel-0 – m-iel-ony/m-eł-ty
*: Dopuszczalna jest też odmiana według wzoru VI z bezokolicznikiem ''mielić pielić''.
* Czasownik ''wrzeć'' ma przyrostek ''-rze-'':''-rza-'' w czasie przeszłym i ''-r-'' w czasie teraźniejszym. Dodatkowo pojawiają się formy ''wre'', ''wrzą(c(y))''.
** w-rze-ć – w-rza-ła – w-rza-ł – (w-rze-li) – (w-r-ę) – w-r-e/w-rz-e – w-r-ą/w-rz-ą – w-rz-yj – (w-rz-ano) – w-rz-enie
*: Czasowniki typu ''zawrzeć'' odmieniają się jak ''trzeć''.

==== Unregelmäßige Verben ====
Wielki Słownik Polsko-Angielski wymienia jako czasowniki nieregularne ''być, dać, jeść, wiedzieć, mieć, chcieć, wziąć, iść, jechać, siąść, znaleźć, wrzeć, stać, bać się''<ref>{{Cytuj książkę|tytuł=Wielki Słownik Polsko-Angielski P-Ż|imię=Jan|nazwisko=Stanisławski|wydawca=Wiedza Powszechna|rok=1975|miejsce=Warszawa|strony=860}}</ref>.

== Przymiotnik ==
Prawie wszystkie przymiotniki odmieniają się według jednego wzoru, jednak zgodnie z podanymi wyżej regułami fonetycznymi różnie modyfikuje się ostatnią spółgłoskę lub grupę spółgłosek, co zaznaczone zostało różnymi kolorami. Wołacz jest zawsze równy Nominativ.
{| class="wikitable"
|- align=center
! rowspan="2"| Fall
! colspan="4"| Singular
! colspan="2"| Plural
|-
! Rodzaj żeński
! Rodzaj męskoosobowy i męskożywotny
! Rodzaj męskorzeczowy
! Rodzaj nijaki
! Rodzaj męskoosobowy
! Pozostałe Genera
|- align=center
! Nominativ
| -a/-ia
| bgcolor="#FFFF00" colspan=2 | -y/-i
| bgcolor="#00FF00"| -e/-ie
| bgcolor="#FF0000"| -´i/-´y
| bgcolor="#00FF00"| -e/-ie
|- align=center
! Dopełniacz
| bgcolor="#00FF00"| -ej/-iej
| bgcolor="#00FF00" colspan=3 | -ego/-iego
| bgcolor="#FFFF00" colspan=2 | -ych/-ich
|- align=center
! Celownik
| bgcolor="#00FF00"| -ej/-iej
| bgcolor="#00FF00" colspan=3 | -emu/-iemu
| bgcolor="#FFFF00" colspan=2 | -ym/-im
|- align=center
! Biernik
| bgcolor="#8080FF"| -ą/-ią
| bgcolor="#00FF00"| -ego/-iego
| bgcolor="#FFFF00"| -y/-i
| bgcolor="#00FF00"| -e/-ie
| bgcolor="#FFFF00"| -ych/-ich
| bgcolor="#00FF00"| -e/-ie
|- align=center
! Narzędnik
| bgcolor="#8080FF"| -ą/-ią
| bgcolor="#FFFF00" colspan=3 | -ym/-im
| bgcolor="#FFFF00" colspan=2 | -ymi/-imi
|- align=center
! Miejscownik
| bgcolor="#00FF00"| -ej/-iej
| bgcolor="#FFFF00" colspan=3 | -ym/-im
| bgcolor="#FFFF00" colspan=2 | -ych/-ich
|}
W przypadku pól:
* Białego – forma podstawowa Adjektiv (Nominativ rodzaju żeńskiego)
* <span style="color:#00FF00">Zielonych</span> (końcówka z ''e'') – drugą formę (z "i") w przypadku przymiotników kończących się na "ka" (''wielka''), "ga" (''długa'') lub "ia" (''głupia'') w Nominativ rodzaju żeńskiego, formę bez "i" w pozostałych
* <span style="color:#FFFF00">Żółtych</span> (końcówka z ''i/y'') – drugą formę (z "i") w przypadku przymiotników kończących się na "ka", "ga", "la" (''ośla'') lub "ia" w Nominativ rodzaju żeńskiego, formę bez "i" w pozostałych
* <span style="color:#8080FF">Błękitnych</span> – drugą formę (z "i") w przypadku przymiotników kończących się na "ia" w Nominativ rodzaju żeńskiego, formę bez "i" w pozostałych
* <span style="color:#FF0000">Czerwonego</span> – należy dokonać zmiękczenia poprzedzającej grupy spółgłosek i dodać "i" lub "y" zależnie od wyniku.
** Uwaga: zamiast końcówek ''-*szy'', a częściowo także ''-*ży'' (nie ''-rzy'') pojawiają się fonetycznie miękkie ''-si'', ''-zi'', np.
*: ten wyższy – ci wyżsi
*: ten głuchy – ci głusi
*: ten duży – ci duzi
** ale
*: ten boży – ci boży
*: ten stary – ci starzy
*: ten kurzy – ci kurzy

Przekształcenia zmiękczające to m.in. (w porównaniu z Nominativ rodzaju męskiego liczby pojedynczej):
{| class="wikitable"
|-
! colspan="2"| Zamiana "y" na "i"
|-
| by
| bi
|-
| my
| mi
|-
| ny
| ni
|-
| wy
| wi
|-
! colspan="2"| Wymiana spółgłoski, "y" pozostaje "y"
|-
| ry
| rzy
|-
! colspan="2"| Wymiana spółgłoski, "y" przechodzi w "i"
|-
| ły
| li
|-
| szy
| si
|-
| chy
| si
|-
| ży (czasem)
| zi
|-
| ty
| ci
|-
| sty
| ści
|-
! colspan="2"| Wymiana spółgłoski, "i" przechodzi w "y"
|-
| ki
| cy
|-
| gi
| dzy
|-
! colspan="2"| Bez zmian, z "i"
|-
| pi
| pi
|-
| si
| si
|-
| wi
| wi
|-
! colspan="2"| Bez zmian, z "y"
|-
| rzy
| rzy
|-
| ży (czasem)
| ży
|}

Normalnie przymiotnik występuje przed rzeczownikiem, ale kiedy związek jest ściślejszy, przymiotnik zajmuje często drugie miejsce: ''duże państwo'', ''potężne państwo'' ale ''państwo polskie'', ''biały kot'', ''wesoły kot'' ale ''kot domowy'', ''długa wojna'', ''ostatnia wojna'' ale ''wojna domowa''.

== Zahlen ==

W języku polskim występują liczebniki typu:
* jeden – odmienny jak przymiotnik
* dwa, trzy – odmienne na swój sposób
* pierwszy, drugi, trzeci – odmieniane jak przymiotniki
* pojedynczy, podwójny, potrójny – odmieniane jak przymiotniki
Występują też liczebniki ułamkowe:
* półtora – 3/2 (nie ma go w większości innych języków europejskich)
* pół - 1/2
* ćwierć – 1/4
Dość ciekawym zjawiskiem jest skracanie liczebników w przypadku wyliczeń często używane przez dzieci.
Wygląda to mniej więcej tak: dziesięć, jedna (jedena), dwana, trzyna, czterna, pietna, szesna, siedemna, osiemna, dziewietna, dwa, dwa jeden, dwa dwa, dwa trzy itd.

== Literatur ==
* ''Encyklopedia języka polskiego'', pod red. [[Stanisław Urbańczyk|S. Urbańczyka]] i M. Kucały, wyd. 3, Wrocław 1999;
* ''Gramatyka współczesnego języka polskiego'', red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998;
* [[Zenon Klemensiewicz]], ''Zarys składni polskiej'', Warszawa 1963;
* Renata Grzegorczykowa, ''Wykłady z polskiej składni'', Warszawa 1996;
* Marek Wiśniewski, ''Zarys z fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego'', Toruń 2001;
* Języki indoeuropejskie, pod red. L. Bednarczuka, t. I, Warszawa 1986;
* [[Zygmunt Saloni]], Marek Świdziński, ''Składnia współczesnego języka polskiego'', PWN, Warszawa 1985;
* Z. Gołąb, ''O pochodzeniu Słowian w świetle faktów językowych'', Wyd. Universitas, Kraków 2004;
* Maria Dłuska, ''Fonetyka polska'', PWN, Warszawa-Kraków 1981;