Benutzer:Njupas/Grammatik der polnischen Sprache

aus Wikipedia, der freien Enzyklopädie
< Benutzer:Njupas
Dies ist die aktuelle Version dieser Seite, zuletzt bearbeitet am 20. Oktober 2021 um 13:18 Uhr durch imported>Lómelinde(1308992) (veraltete Tags font ersetzt).
(Unterschied) ← Nächstältere Version | Aktuelle Version (Unterschied) | Nächstjüngere Version → (Unterschied)

Diese seite wird zur zeit aus Polnisch übersetzt

Die Polnische Sprache repräsentiert einen fusionalen Sprachbau mit reichlicher Flexion:

Phonetische Wechsel

Das Verständnis von der Polnischen Grammatik wird viel leichter, wenn man die generellen Regeln von phonetische Wechsel kennt.

Phonen i, y

Nach gemeinsame (agreed, unified) meinung von heutige Authoren, die Phone [i] und [y] sind zwei Phoneme. In grammatische Endungen obwohl, verhalten sie sich fast immer, wie das alte Theorie sagte, als einen Phonem:

[i] tritt auf nach

  • palatalisierte Labiale p´ (głupi), b´ (gołębi), f´ (potrafi), w´ (mówi), m´ (ziemi)
  • Palatale ś (głosi), ć (kocich), ź (bazi), dź (widzisz), ń (tanim)
  • Sonorante półotwartym funkcjonalnie miękkim l (stali)
  • funkcjonalnie twardych tylnojęzykowych k (taki), g (rogi)

weil [y] nach

  • harte Labiale p (słupy), b (gruby), f (trafy), w (stawy), m (tamy)
  • Dorsal ch (głuchy)
  • harte Koronale t (płoty), d (młodymi), s (łysy), z (gazy), n (danym)
  • półotwartych r (stary), ł (goły)
  • stwardniałych Affrikate c (nocy), dz (drodzy)
  • stwardniałych Postalveolarsz (głuszy), cz (tkaczy), ż (bożym), rz (parzy), dż (drożdży)

Dagegen statt den verbundenen *ji findet normalerweise Platz, zumindest im Schreiben und genauer Aussprache i: szyi.

Ausname ist dopełniacze rosyjskich imion typu Kati oraz innych wyrazów obcych: Arabii, parafii, Danii, Rosji.

Palatalisierung

Viele Endungen palatalisieren die funktional harte Phoneme. Wiele końcówek zmiękcza głoski funkcjonalnie twarde. Man bezeichnet sie manchmal als ´ zeichen, z. B. -´e. Umownie będziemy stosować też ten znak przed i/y. Przekształcenie zmiękczające zmienia czasem głoskę fonetycznie miękką w fonetycznie twardą. Konkretnie:

  • Głoski wargowe (p, b, w, f, m) ulegają zmiękczeniu regularnie, do p´, b´, w´, f´, m´ (zapisywanych jako pi itp. przed samogłoską. Należy pamiętać, że na końcu wyrazu fonetyczna miękkość zanika (tego gołębia – ten gołąb, ta ziemia – tych ziem)), np.:
    ten grób – tego grobu – na grobie
    ten gruby – ci grubi
    ja dmę – ty dmiesz – dmij!
  • Niektóre głoski przedniojęzykowe (s, z, n) ulegają silniejszemu zmiękczeniu (czego nie widać w pisowni), do głosek środkowojęzykowych (ś, ź, ń; zapisywanych przed samogłoską jako si itp.), np.:
    ten nos – na nosie
    ten bosy – ci bosi
    ja stanę – ty staniesz – stań!
    • Uwaga: W pewnych sytuacjach s, z ulegają wymianie do stwardniałych sz, ż (w związku z jotyzacją, zobacz język prasłowiański, umownie zapiszemy (J)´ – koś- + (J)´ę = koszę), np.
      pisać – ja piszę – ty piszesz
      ty kosisz – ja koszę
      zagrozić – zagrożony
    • ale wyjątkowo
      zalesisz – zalesię
      rozgałęzić – rozgałęziony
  • Głoski przedniojęzykowe zwarte (t, d) ulegają zmiękczeniu do głosek środkowojęzykowych zwartoszczelinowych (ć, dź; zapisywanych przed samogłoską jako ci, dzi), np.:
    ten młody – ci młodzi
    ja gniotę – ty gnieciesz – gnieć!
    • Uwaga: W sytuacjach związanych z jotyzacją t, d ulegają wymianie do stwardniałych c, dz (st, zd do szcz, żdż), np.
      ty płacisz – ja płacę
      ty widzisz – ja widzę
      ty bruździsz – ja brużdżę
      pomścić – pomszczony
  • Głoska r ulega wymianie do stwardniałego rz, np.:
    ten stary – ci starzy
    ta kura – tej kurze
  • Głoska ł ulega wymianie do l, które zachowało fonetyczną miękkość tylko przed i, np.:
    ten mały – ci mali
    ten wół – na wole
  • Głoski tylnojęzykowe (k, g, ch) ulegają wymianie do stwardniałych głosek szumiących (sz, cz, ż; w związku z pierwszą Palatalisierung, zobacz język prasłowiański), np.:
    smok – smoczek
    dług – oddłużyć
    mucha – musze
    • Uwaga 1: k, g przed e oraz i (pochodzącym z historycznego y) stają się fonetycznie miękkie (w związku z czwartą Palatalisierung, zobacz Powstanie i rozwój języka polskiego), np.:
      ta długa – ten długi
      ten mak – tego maku – tym makiem – te maki
    • Uwaga 2: sk, zg przechodzą w szcz, żdż, np.:
      pluskać – ja pluszczę
      mózg – móżdżek
    • Uwaga 3: k, g w deklinacji z reguły przechodzą w c, dz (w związku z drugą Palatalisierung, zobacz język prasłowiański; sk, zg przechodzą dziś w analogiczne sc, zdz, choć dawniej spotykano też szcz), np.:
      ten długi – ci dłudzy
      ta foka – tej foce
      ta miazga – tej miazdze
      ta Polska – tej Polsce (ale w "Panu Tadeuszu" "Polszcze")
  • Głoski miękkie zwykle nie ulegają wymianom
    ten głupi – ci głupi
    ten tani – ci tani
    ten cudzy – ci cudzy
  • Stwardniałe c, dz powstałe w wyniku trzeciej Palatalisierung ulegają niekiedy wymianie do cz, ż
    ojciec – ojcze
    ksiądz – księża

Zmiękczeniu ulega również poprzednia spółgłoska s lub z przed l, ń, ć, dź, rzadko także przed m, w czasownikach niekiedy także przed p, np.:

ta wiosna – tych wiosen – o wiośnie
ten błazen – tego błazna – o błaźnie
to dziąsło – o dziąśle
ta pasta – tej paście
ta gwiazda – o gwieździe
to pasmo – o paśmie lub pasmie
spać – śpię

ale

romantyzm – o romantyzmie (powszechna wymowa /-yźmie/)
wyspa – o wyspie

Polnische Vokalumlautung (lechische Vokalumlautung)

a lub o (ó) przed zębową historycznie twardą, e wszędzie poza tym, np.

  • on siwiał – oni siwieli
  • ten popiół – tego popiołu – w popiele
  • on plótł – ona plotła – oni pletli

W trakcie historii języka analogia i inne procesy mogły pokrzyżować regularne wymiany, a nawet wprowadzić je tam, gdzie ich być nie powinno, np.

  • biodro – biodrze (zamiast *biedrze), choć wciąż biedrzeniec
  • ta wieś – tej wsi – wioska (ruchome e nie powinno podlegać wymianie do o)
  • kozioł – kozła
  • osioł – osła
  • kocioł – kotła
  • ziemia – poziom, poziomka, ziomek (wymiana nie powinna zachodzić przed m)
  • on wlókł – ona wlokła – oni wlekli (również regularnie wlekł, wlekła)
  • działo, dziale obok dzieło, dziele (zamiast spodziewanego działo – dziele)

Wymiany związane z dawną długością samogłosek i e ruchome

ó:o, ą:ę, e:0 (rzeczowniki: r.m.: M.l.p., r.ż. i n.: D.l.m.)

  • on plótł – ona plotła
  • on szedł – ona szła (z uproszczeniem grupy spółgłoskowej)
  • on kopnął – ona kopnęła
  • pies – psa
  • wóz – wozu

też przed -(e)k, -ka, -ko

  • pies – piesek
  • osoba – osóbka
  • gęś – gąska, ale gęsi

Części mowy

W tradycyjnej (szkolnej) klasyfikacji wyróżnia się 10 części mowy:

odmienne:

  • Substantiv – odmieniany przez liczby, przypadki i GeneraVorlage:Fakt (do niedawna posiadał stały rodzaj)
  • Adjektiv – odmieniany przez liczby, przypadki i Genera
  • Verb – odmieniany przez osoby, liczby, czasy, Genera, tryby i strony, posiada aspekt
  • Zahlwort – odmieniany przez liczby, przypadki i Genera
  • Pronomen

i nieodmienne:

  • przyimek (jak zapamiętać: “Znajdź przyimki przy imionach: z Jankiem, w Stachu, u Szymona.”)
  • Adverb (jak zapamiętać: “Spośród wszystkich łamigłówek najtrudniejszy jest przysłówek, lecz nie będziesz miał z nim biedy, gdy zapytasz: jak? gdzie? kiedy?”)
  • Interjektion
  • partykuła (jak zapamiętać: “Wreszcie partykuły te: li, czy, no, że, niech, by, nie!”)
  • spójnik (jak zapamiętać: “Spójnik spaja doskonale słowa, zdania: i, lecz, ale.”)

W opracowaniach o charakterze naukowym oraz akademickim odchodzi się od tradycyjnego podziału na 10 części mowy łącząc poszczególne klasy lub dodając nowe. zob. klasyfikacja części mowy

Liczby

W języku polskim są 2 liczby – pojedyncza i mnoga. Nieliczne zachowane formy liczby podwójnej pełnią funkcje liczby mnogiej, szczególnie w określeniach części ciała występujących parami. Można na przykład porównać odmianę słów ręka (zachowane formy liczby podwójnej) i męka (odmiana normalna):

Fall Singular Plural (z formami dawnej liczby podwójnej) Singular Plural
Nominativ ręka ręce męka męki
Dopełniacz ręki rąk męki mąk
Celownik ręce rękom męce mękom
Biernik rękę ręce mękę męki
Narzędnik ręką rękoma lub rękami męką mękami
Miejscownik ręce rękach męce mękach
Wołacz ręko ręce męko męki

W liczbie mnogiej wyrazu ręka zachowały się formy dawnej liczby podwójnej – z końcówką e zamiast i w Nominativ, bierniku i wołaczu oraz -oma obok -ami w narzędniku. Forma rękoma występuje tylko w języku książkowym, normalnie słyszy się wyłącznie rękami. W gwarach reliktem liczby podwójnej są formy typu chodźta, chodźwa, róbta, robita itp., które dziś jednak mają na ogół znaczenie liczby mnogiej. Słowo róbta pierwotnie znaczyło "(wy dwaj) róbcie".

Genera

Na podstawie kryterium zgodności z Adjektiv można wyróżnić 5 Genera:

Genus Przykład – biernik liczby pojedynczej Przykład – Nominativliczby mnogiej
Wyraz określający Wyraz określany Wyraz określający Wyraz określany
Genus męski osobowy nowego pracownika nowi pracownicy
Genus męski nieosobowy żywotny nowego psa nowe psy
Genus męski nieosobowy nieżywotny nowy stół nowe stoły
Genus żeński nową szafę nowe szafy
Genus nijaki nowe krzesło nowe krzesła

Fälle

Es gibt 7 Fälle:

Fall przypadek Frage (pytanie) Beschreibung (opis) Beispiel (przykład)
Nominativ Mianownik wer? was? kto? co? Wie deutscher Nominativ. Pies szczeka. = [Ein] Hund bellt.
Genitiv Dopełniacz wessen? kogo? czego? Wie deutscher Genitiv. Statt Akkusativ mit Verneinung. Dom Ani jest ładny. = Anias Haus ist schön.

Nie bij siostry. = Schlag [deine] Schwester nicht!

Dativ Celownik wem? komu? czemu? Wie deutscher Dativ. Daj to tej staruszce. = Gib es der alten Frau.
Akkusativ Biernik wen? was? kogo? co? Wie deutscher Akkusativ. Widzę piłkę. = Ich sehe einen Ball.
Instrumental Narzędnik mit wem? womit? kim? czym? Wie "mit" als Instrument oder Transportmittel und wie "durch" in Passiv. Statt Nominativ oder Akkusativ in Prädikativum. Jadę autobusem. = [Ich] fahre mit [einem] Bus.

Michał jest/zostanie lekarzem. = Michał ist/wird [ein(en)] Artzt.

Lokativ Miejscownik (über) wen? wo(rüber)? (o) kim? (o) czym? Nur mit Präposition. Mówimy o dzieciach. = [Wir] sprechen über Kinder.
Vokativ Wołacz (Anredeform) (o!) Wenn wir zu jemandem sagen, selten mit Namen. Mój skarbie! = Mein Schatz!

Przykładowa odmiana przez przypadki:

M. nos ojczyzna jajko
D. nosa ojczyzny jajka
C. nosowi ojczyźnie jajku
B. nos ojczyznę jajko
N. nosem ojczyzną jajkiem
Msc lub Ms. nosie ojczyźnie jajku
W. nosie! ojczyzno! jajko!

Szczątkowo zachowały się formy rzeczownikowej odmiany przymiotników. Formy te to np. nom. zdrów oraz pierwotne dopełniacz i celownik w wyrażeniach typu z grecka i po grecku. W liczbie mnogiej wołacz jest zawsze równy Nominativ. Sztuczka mnemotechniczna pozwalająca nauczyć się przypadków: Mały Domek Czerwonych Biedronek Nadepnął Małżonek Wawrzonek

Nominativ (mianownik)

Głównym zadaniem Nominativ jest oznaczanie podmiotu. Nominativ jest w języku polskim najczęstszym przypadkiem, choć używany jest rzadziej niż w językach o ubogiej fleksji. Konstrukcje, w których w językach o podobnym systemie przypadków występuje Nominativ, a w polskim inny Fall, to m.in.:

  • w zdaniach postaci "X jest Y", np. "on jest lekarzem", Y występuje w narzędniku
  • w negatywnych zdaniach egzystencjalnych podmiot występuje w dopełniaczu, np. "doktora nie ma"

Podmiot wyrażony zaimkiem jest często opuszczany, a jego rolę przejmuje końcówka osobowa czasownika. Nominativ występuje często w funkcji wołacza.

Końcówki Nominativ l.p.
Sytuacja męskie, niektóre żeńskie miękkotematowe większość żeńskich nijakie twardotematowe i niektóre miękkotematowe większość nijakich miękkotematowych
Końcówka -0 -a -o -e
Przykłady stół, gołąb, ryś, krew, mysz małpa, kasza, ziemia niebo, drzewo, płuco pole

Wyrazy takie jak męskoosobowe poeta, sędzia, książę, dziadzio, gauczo, męskożywotne satelita, Reksio, nijakie imię, zwierzę, akwarium, żeńskie pani mają końcówkę niezgodną z podanymi zasadami.

Końcówki Nominativ l.m.
Situation męskie nieosobowe i żeńskie, twardotematowe męskoosobowe twardotematowe męskoosobowe miękkotematowe męskie nieosobowe i żeńskie z M. l.p. -a, miękkotematowe nijakie żeńskie z M. l.p. -0
Endung -y (-ki, -gi) -´i/-owie (-cy, -dzy, -rzy) -e/-owie -e -a -i/-y/-e
Beispiele te stoły, małpy, ptaki, nogi ci doktorzy, Polacy, chłopi, Włosi (zamiast *Włoszy, pojawia się fonetyczna miękkość) ci królowie, goście te gołębie, rysie, kasze, ziemie te pola, płuca, drzewa te kości, myszy, noce
  • Rzeczowniki męskoosobowe typu chłopiec mają końcówkę -y (historycznie -i) jak twardotematowe: chłopiec – chłopcy, ale koniec – końce.
  • Rzeczowniki rodzaju nijakiego na -ę mają w liczbie mnogiej końcówkę -ona (imię – imiona) lub -ęta (cielę – cielęta); rozszerzenie tematu -eń-/-on- lub -ęć-/-ęt-/-ąt- występuje wszędzie poza Nominativ – biernikiem – wołaczem l.poj. Rozszerzenie -ęt-/-ąt- ma też w liczbie mnogiej rzeczownik męskoosobowy książę – książęta.
  • Rzeczowniki męskoosobowe zakończone na -in tracą to rozszerzenie w liczbie mnogiej i otrzymują w Nominativ l.mn. nietypową końcówkę -e: Rosjanin – Rosjanie, Amerykanin – Amerykanie.
  • W Nominativ liczby mnogiej wyjątkową końcówkę -e (zmiękczające) mają także Hiszpan – Hiszpanie, Cygan – Cyganie.
  • Kilka rzeczowników obcego pochodzenia otrzymuje końcówkę -e (niezmiękczające), np. seans – seanse (męskonieżywotny), szansa – szanse (żeński).
  • Rzeczowniki nijakie pochodzenia łacińskiego, zakończone na -um, są nieodmienne w liczbie pojedynczej, odmieniają się jednak w liczbie mnogiej: akwarium – akwaria.
  • Wyjątkowe końcówki w Nominativ liczby mnogiej mają następujące rzeczowniki: brat – bracia, ksiądz – księża, śmieć – śmieci (obok regularnego śmiecie), dzień – dni (tydzień – tygodnie z regularną końcówką, ale z nieregularną zmianą tematu), dziecko – dzieci, oko – oczy, ucho – uszy, ręka – ręce.
  • W języku polskim istnieje grupa rzeczowników, które odmieniają się jak przymiotniki, np. myśliwy, służący, złoty, czesne, królowa.
  • Rzeczowniki męskoosobowe na ogół obok zwykłej formy Nominativ liczby mnogiej używane bywają w tak zwanej formie deprecjatywnej (nie jest to forma neutralna, zwykle wyraża ona pogardę mówiącego, czasem jednak wręcz odwrotnie). Forma ta jest zbudowana tak, jakby rzeczownik nie był osobowy, łączy się też z nieosobową formą zaimka i Adjektiv, np. ci dobrzy chłopi – te dobre chłopy. Najnowsze źródła uznają już formę deprecjatywną za element języka literackiego. Istnieją rzeczowniki, które zazwyczaj lub wyłącznie używają tej właśnie formy, np. ten karzeł, klecha – te karły, klechy (o przynależności do rodzaju męskoosobowego świadczy wówczas forma biernika l.mn. równa formie dopełniacza: widzę klechów, karłów).
  • Nie ma ścisłych reguł dystrybucji końcówki -owie. Niektóre rzeczowniki męskoosobowe mogą nawet tworzyć dwie formy (zwykłego) Nominativ liczby mnogiej, np. ci profesorowie – ci profesorzy (i jeszcze deprecjatywne te profesory). Postać z końcówką -owie ma wówczas znaczenie bardziej dostojne niż postać z końcówką -i, -rzy, -cy, -dzy, -e. Natomiast kiedy postać z -owie jest jedyną używaną normalnie, końcówka -e jest archaiczna, a więc podniosła: ci męzowie – ci męże.

Genitiv (dopełniacz)

Dopełniacz jest przypadkiem najczęściej używanym po Nominativ i rzadko jest mu równy formalnie (wyjątki to np. pani, dzieci). Jego podstawowa funkcja jest posesywna (odpowiada na pytania kogo?, czego?). W negatywnych zdaniach egzystencjalnych pełni funkcję podmiotu ("nie ma go"), w funkcji dopełnienia bliższego zastępuje biernik w zdaniach negatywnych ("jem sałatę", "nie jem sałaty"). Dopełniacz może też pełnić funkcję dopełnienia bliższego, gdy mowa o części (np. "kupiłem cebuli"). Można sobie wyobrazić, że przed takim dopełnieniem występuje "ukryty" rzeczownik określający ilość ("kupiłem kilogram cebuli" czy też "kupiłem trochę cebuli").

Końcówki dopełniacza l.p.
Sytuacja męskie żywotne i nijakie męskie nieżywotne żeńskie
Końcówka -a -a/-u -y/-i
Przykłady kota, pilota, rysia, drzewa, pola miodu myszy, małpy, ziemi
  • Nie ma ścisłych reguł określających użycie końcówki -u. Nazwy narzędzi zazwyczaj przybierają -a (bat – bata, młotek – młotka), nazwy substancji – -u (materiał – materiału, tlen – tlenu), istnieją jednak wyjątki. Wyjątkowo końcówka -u występuje także u rzeczowników wół – wołu, bawół – bawołu, jednak w języku mówionym dopuszczalne są też formy z końcówką -a: woła, bawoła[1].
  • Rzeczowniki męskoosobowe zakończone w Nominativ na -a mają w większości form przypadkowych końcówki takie, jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego, stąd np. poeta – poety, satelita – satelity. Według odmiany żeńskiej idą także niektóre rzeczowniki męskoosobowe na -o, zwłaszcza nazwiska: Jagiełło – Jagiełły (ale Mieszko – Mieszka, Reksio – Reksia).
  • Rzeczowniki męskoosobowe sędzia, hrabia przybierają w kilku formach końcówki odmiany przymiotnikowej, dlatego dop. sędziego, hrabiego.
  • Rzeczownik męskoosobowy książę ma w dop. l.poj. postać księcia; ten sam temat księć- występuje w innych przypadkach liczby pojedynczej.
Końcówki dopełniacza l.m.
Sytuacja męskie twardotematowe męskie miękkotematowe żeńskie i nijakie, miękkotematowe żeńskie i nijakie, twardotematowe
Końcówka -ów -y/-i/-ów -y/-i/-0 -0
Przykłady psów, pilotów, płotów rysiów, harcerzy ziem, myszy drzew, małp
  • Niektóre rzeczowniki z rozszerzeniem -in- mają zerową końcówkę dop. l.mn.: Rosjanin – Rosjanie – Rosjan. W innych, bez wyraźnych reguł, występuje -ów: Amerykanin – Amarykanie – Amerykanów.
  • Końcówka -y/-i wygrywa z -ów po końcówkach -arz, -erz, -orz, -eż, -aż: pisarzy, pejzaży, warkoczy, dawniej pisarzów, pejzażów, warkoczów. Również po -ciel jest głównie -i: nauczycieli, właścicieli (wyjątkowo końcówka zerowa występuje w rzeczowniku przyjaciel – przyjaciół). Po -j mamy głównie -ów: krajów, zwyczajów, choć obocznie złodziejów||złodziei, pokojów||pokoi.
  • Kilka rzeczowników przybiera końcówkę -y w wymianą ą : ę w temacie (-ę- występuje tylko w tym przypadku): zając – zajęcy, miesiąc – miesięcy, tysiąc – tysięcy, pieniądz – pieniędzy (por. regularne mosiądz – mosiądzów).
  • W nijakich -y/-i spotyka się prawie wyłącznie w rzeczownikach przedrostkowych z dawną końcówką -?je: wezgłowi, bezprawi, wezgłowi, przedmieści||przedmieść, przysłowi||przysłów, wyjątkowo pustkowi, nozdrzy, ślepi, dzieci, ale zbóż, pokoleń, nieszczęść, kazań.
  • W żeńskich -y/-i dominuje przy Nominativ -0. Przy Nominativ -a jest rzadkie (np. bazia – bazi, zbroja – zbroi, także muszla – muszli obok muszel), ale dziś jest wyłączne w rzeczownikach zakończonych na -ja (pisanym też -ia zgodnie z regułami ortografii), np. stacja – stacji, lilia – lilii oraz w tematach zakończonych na samogłoskę, np. idea – tych idei, statua – tych statui. Dawna forma -ij/-yj (stacyj, lilij) jest już dziś przestarzała i spotykana wyłącznie w stylu archaizującym. Istnieją wychodzące z użycia formy oboczne z końcówka -0, zanikiem miękkości i e ruchomym: sukni||sukien, studni||studzien, kuchni||kuchen.
  • Końcówka -ów zasadniczo nie występuje w rodzaju żeńskim (wyjątkowo nuda – nudów) a w rodzaju nijakim używana jest tylko w rzeczownikach obego pochodzenia, jak studio – studiów, akwarium – akwariów.
  • Końcówka -ów zwykle występuje jednak u rzeczowników męskich o odmianie żeńskiej, np. poeta – poetów, sędzia – sędziów, Jagiełło – Jagiełłów, satelita – satelitów. Wyjątki: mężczyzna – mężczyzn, sługa – sług (końcówka zerowa) oraz cieśla – cieśli (końcówka -i).
  • Rzeczowniki nijakie typu cielę mają w dop. l.mn. końcówkę zerową i rozszerzenie w formie -ąt: cieląt. Tak samo męskoosobowy rzeczownik książę – książąt.
  • Rzeczowniki oko, ucho używają w dop. l.mn. dawnych form liczby podwójnej oczu, uszu (forma ócz jest dziś przestarzała).

Dativ (celownik)

Celownik oznacza zwykle dopełnienie dalsze ("Daj Kasi piłkę."). Łączy się z nielicznymi przyimkami ("ku miastu"). Jest najrzadziej używanym przypadkiem.

Końcówki celownika l.p.
Sytuacja większość męskich żeńskie twardotematowe żeńskie miękkotematowe nijakie, nieliczne męskie
Końcówka -owi -´e -y -u
Przykłady chomikowi, stołowi małpie, wronie, drodze, korze kaszy, myszy, krwi kotu, drzewu, polu

Wyjątkowa ("nijaka") końcówka -u występuje w formach około 20 rzeczowników:

  • m-os. bogu, bratu, chłopcu, chłopu, czartu, człeku (ale: człowiekowi), czortu, diabłu, katu, księciu, księdzu, ojcu, panu, popu,
  • m-żyw. kotu, lwu, psu, nadto orłu, osłu obok regularnych orłowi, osłowi,
  • m-nżyw. łbu, światu.

W rodzaju żeńskim celownik l.poj. ma taką samą postać jak miejscownik, z takimi samymi wymianami spółgłosek i samogłosek. Dotyczy to także rzeczowników męskich o odmianie żeńskiej.

W liczbie mnogiej celownik ma zwykle końcówkę -om: psom, kotom, muchom, drzewom, polom. Niekiedy końcówkę -ym: położnym, służącym, lub -im jak np.: bliźnim.

Akkusativ (biernik)

Biernik oznacza zwykle dopełnienie bliższe. W połączeniach z przyimkiem oznacza zwykle kierunek zmiany. Biernik może przyjmować trzy postacie:

  • równy dopełniaczowi (rodzaj męskoosobowy, w liczbie pojedynczej również męskożywotny, np. widzę psa, pilota, pilotów),
  • osobna forma z końcówką -ę (Singular rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych na -a lub -i w Nominativ l.p.), np. widzę małpę, ziemię, gospodynię, oraz rzeczowników męskich o odmianie żeńskiej, np. widzę poetę, satelitę; wyjątkowo pani – widzę panią (z końcówką taką samą jak w deklinacji przymiotnikowej),
  • równy Nominativ (pozostałe wypadki), np. widzę psy, pole, pola, drzewo, drzewa, mysz, myszy, małpy, ziemie.

Bardzo często jest równy dopełniaczowi lub Nominativ, ale niewiele jest wypadków, w których można zastąpić biernik jednym z tych dwóch przypadków zmieniając znaczenie. Gdy biernik jest równy Nominativ, zdanie z podmiotem i dopełnieniem bliższym staje się dwuznaczne. Należy wtedy stosować regułę: Jeśli nie można stwierdzić, co jest podmiotem, a co dopełnieniem bliższym, na podstawie formy gramatycznej, to podmiot zawsze występuje jako pierwszy. Np. w zdaniu psy gonią koty, choć samodzielnie wyrazy psy oraz koty mogą być zarówno Nominativ jak i biernikiem, zgodnie z regułami poprawnej polszczyzny jedynie "psy" mogą być podmiotem, a jedynie "koty" dopełnieniem[2]. Najlepszym rozwiązaniem jest jednak przekształcenie zdania na stronę bierną[3]: koty są gonione przez psy lub psy są gonione przez koty.

Z kolei w pewnych zdaniach język polski ma jakby własności języków koncentrycznych, np.: stół zasłaniał krzesło – stół zasłaniało krzesło, drzewa zasłaniają dom – drzewa zasłania dom.

Instrumental (narzędnik)

Narzędnik występuje w wielu połączeniach z przyimkami (np. "czapka z pomponikiem" – tzw. sociativus; często zastępowany biernikiem w sposób podobny, jak miejscownik, np. "pod budą" – "pod budę"), ale też samodzielnie jako określenie sposobu, narzędzia, czasu itd. (np. "jeść widelcem"), jako dopełnienie bliższe (np. "zarządzać domem", "pracować nocami") oraz w funkcji orzecznika (np. "jest marynarzem").

Końcówki narzędnika l.p.
Sytuacja męskie i nijakie żeńskie
Końcówka -em -ą
Przykłady psem, stołem, bogiem, mlekiem, błotem małpą, kaszą, myszą

Rzeczowniki męskie o odmianie żeńskiej mają końcówkę -ą, np. poetą, satelitą, Jagiełłą, także sędzia – sędzią.

W liczbie mnogiej narzędnik ma końcówkę -ami (psami, małpami, kamieniami, drzewami), wyjątkowo -mi (przyjaciółmi, gośćmi, ludźmi, braćmi, księżmi, końmi, liśćmi, pieniędzmi, dziećmi, dłońmi, kośćmi). Spotyka się też (zwykle w książkach) archaiczną końcówkę -y (ostatnimi czasy, Z włosy białymi, z skrzydły złotymi...).

Lokativ (miejscownik)

Miejscownik nigdy nie występuje sam, jedynie w połączeniach z przyimkami. Często zastąpienie miejscownika biernikiem powoduje zmianę znaczenia ze stanu w kierunek zmian, np. "na poczcie" (z miejscownikiem) oznacza położenie danego obiektu, zaś na "na pocztę" (z biernikiem) oznacza kierunek zmiany położenia.

Końcówki miejscownika l.p.
Sytuacja większość twardotematowych żeńskie miękkotematowe męskie i nijakie, miękkotematowe i z tematami zakończonymi na -k-, -g-, -ch-
Końcówka -´e -i/-y -u
Przykłady o małpie, musze, drodze, kocie, ciele o fali, myszy, kości o mleku, duchu, rysiu, chłopcu, naczyniu

Przed końcówką -´e zachodzą różne, omówione wcześniej, wymiany spółgłosek i samogłosek, np. lider : o liderze, kozioł : o koźle, świat – świecie.

Lista rzeczowników z wymianą o (ó) : e w miejscowniku l.poj.:

  • anioł – o aniele,
  • kościół – o kościele,
  • popiół – o popiele
  • czoło – na czele (poza tym o czole),
  • przód – na przedzie (poza tym o przodzie, dziś też raczej na przodzie).

Lista rzeczowników z wymianą a : e jest dłuższa i obejmuje następujące rzeczowniki:

  • męskoosobowe: pędziwiatr – o pędziwietrze, sąsiad – o sąsiedzie,
  • męskonieżywotne: kwiat – o kwiecie, las – o lesie, obiad – o obiedzie, świat – o świecie, wiatr – o wietrze, ponadto dojazd – o dojeździe i analogicznie najazd, odjazd, podjazd, pojazd, przejazd, przyjazd, rozjazd, wjazd, wyjazd, zajazd, zjazd,
  • nijakie: ciało – o ciele, ciasto – o cieście, gniazdo – o gnieździe, lato – o lecie, światło – o świetle,
  • żeńskie: gwiazda – o gwieździe, jazda – o jeździe, miara – o mierze, niewiasta – o niewieście, ofiara – o ofierze, wiara – o wierze.

Końcówkę -u przybierają wyjątkowo twardotematowe pan, syn, dom – o panu, synu, domu. Miękkotematowe rzeczowniki męskie o odmianie żeńskiej mają -i lub -y, np. o cieśli, bacy.

W liczbie mnogiej miejscownik ma końcówkę -ach (o małpach, muchach, ciałach, kościach, muchach). Dawne -´ech pozostało tylko w odmianie kilku nazw państw: w Niemczech (z wymianą c (z trzeciej palatalizacji): cz), we Włoszech, na Węgrzech, dawniej także w Prusiech (dziś tylko w Prusach).

Vokativ (wołacz)

Wołacz służy do bezpośrednich zwrotów do adresata, nie jest bezpośrednio częścią zdania. W niektórych sytuacjach jego funkcje pełni Nominativ. Dzieje się tak w przypadku:

  • przymiotników oraz rzeczowników o odmianie przymiotnikowej (np. służąca!; wyjątek: królowa – królowo!),
  • liczby mnogiej,
  • rzeczowników rodzaju nijakiego.

Ostatnie dwie cechy charakteryzują także inne języki indoeuropejskie, które we fleksji mają wołacz (przede wszystkim grekę i łacinę), i są zapewne odziedziczone z prajęzyka.

Końcówki wołacza różnego od Nominativ
Sytuacja męskie twardotematowe z wyjątkiem większości z tematem zakończonym na -k-, -g-, -ch- męskie miękkotematowe i większość z tematem zakończonym na -k-, -g-, -ch-, żeńskie miękkotematowe zdrobniałe żeńskie z końcówką M.l.p. -a żeńskie z końcówką M.l.p. -0 lub -i
Końcówka -´e* -u -o -i/-y (nie -o)
Przykłady psie, kocie, szczurze, Boże, chłopcze, księże! smoku, duchu, rysiu, koszu, Kasiu! falo, małpo! miłości, myszy, pani!

* Przed końcówką -´e w rzeczownikach zakończonych na -k, -g oraz -c, -dz z trzeciej palatalizacji, pojawiają się wymiany spółgłosek związane z pierwszą palatalizacją.

Rzeczowniki męskie mają na ogół wołacz l.poj. równy miejscownikowi. Wyjątki:

  • rzeczowniki o odmianie żeńskiej (np. poeta – o poecie – poeto!, Jagiełło – o Jagielle – Jagiełło!) lub częściowo przymiotnikowej (sędzia – o sędzi(m) – sędzio!, hrabia – o hrabi(m) – hrabio!);
  • niektóre rzeczowniki obcego pochodzenia zakończone na -o, np. maestro – o maestrze – maestro!;
  • rzeczownik m-os. pan – o panu – panie! (por. syn – o synu – synu! z wyjątkową dla twardotematowych rzeczowników końcówką -u w obu tych przypadkach);
  • rzeczownik m-os. człek – o człeku – człecze! (ale człowiek – o człowieku – człowieku; człowiecze tylko wyjątkowo);
  • rzeczownik m-os. Bóg – o Bogu – Boże!;
  • rzeczowniki m-os. ojciec – o ojcu – ojcze!, chłopiec – o chłopcu – chłopcze!, podobnie młodzieniec, starzec, mędrzec, głupiec, pobratymiec, jeździec, goniec, mieszkaniec, tubylec, cudzoziemiec, powstaniec, siostrzeniec, Ukrainiec i in.; wiele rzeczowników z końcówką -ec ma dwie formy wołacza, z których forma z końcówką -´e znamionuje styl książkowy, poetycki, podniosły, np. wdowcze! obok wdowcu!;
  • rzeczownik m-os. ksiądz – o księdzu – księże!;
  • rzeczownik m-nżyw. lud – o ludzie – ludu! (rzadziej ludzie!).

Rzadko używa się wołacza pewnych nazw własnych, przede wszystkim imion – formy chodź tu Łukaszu, Karolino! występują o wiele rzadziej niż chodź tu Łukasz, Karolina!, a użycie wołacza dodaje wypowiedzi cech emocjonalnych. W wielu wypadkach jednak wołacz musi zostać użyty i nie można zastąpić go Nominativ, np. panie Kowalski, panie Łukaszu, pani Karolino.

Potocznie formy wołacza mogą nawet zastępować Nominativ (np. Jasiu przyszedł); takie formy są obecnie uważane za poprawne w języku potocznym, choć regionalne[4]. Przyczyną takiej nieuzasadnione wymowy jest to, że z wysokich spółgłosek miękkich typu ś łatwiej przejść do wysokiego u, niż do o.[5]

Sytuacje, w których użycie wołacza jest obligatoryjne, to np. bezpośredni zwrot do adresata w sytuacjach oficjalnych (zwłaszcza w języku pisanym, np. w listach: Szanowny Panie Prezesie, Droga Pani Halino). Także w języku mówionym wołacz bardzo często nie może być zastąpiony Nominativ, np. w wyrażeniach mających na celu obrażenie adresata: ty kompletny idioto, nie tak, kretynie!, z Adjektiv: szanowny Wojciechu!.

Ausnamen

Spora grupa rzeczowników męskich ma końcówkę -a w Nominativ l.p. i odmianę żeńską (najczęściej z wyj. dop. l.mn.). Należą tu niemal wyłącznie rzeczowniki męskoosobowe, np. artysta, poeta, kolega, kaznodzieja, drużba, łowca, mężczyzna, sługa, wyjątkowo rzeczownik męskożywotny satelita (widzę tego satelitę jak tego kota, a nie jak widzę ten księżyc).

Nazwiska na -o, -ko (Jagiełło, Fredro) mają odmianę częściowo żeńską. Nie dotyczy to zdrobnionych imion współczesnych i dawnych: Józio, Franio, Benio, Mieszko, Dobko, Jaśko, a także wyrazów obcego pochodzenia: mikado, maestro, gauczo.

Rzeczownik książę jest rodzaju męskoosobowego, ale odmienia się jak rzeczowniki nijakie. Ponadto w liczbie pojedynczej używa się specjalnej formy tematu: książę, księcia, księciu, książę, księciem, o księciu, książę!; książęta, książąt, książętom, książąt, książętami, o książętach, książęta!

Istnieje grupa rzeczowników o odmianie przymiotnikowej, należących do różnych rodzajów:

  • męskoosobowe myśliwy, uczony, służący, chorąży,
  • męskożywotne chodzony (inna nazwa tańca – poloneza: kogo? co? – (tego) poloneza (B = D) czas zacząć), złoty (nazwa polskiej jednostki monetarnej: za złotego (B = D)),
  • męskonieżywotne luty (nazwa miesiąca),
  • nijakie czesne, młode (o dziecku zwierzęcia),
  • żeńskie królowa, służąca.

Ich odmiana zasadniczo zgadza się z odmianą przymiotników (ale królowa ma wołacz jak w deklinacji rzeczownikowej).

Czasami przynależność (szczególnie nazw miejscowych) do odmiany przymiotnikowej nie jest oczywista, np. odmianę przymiotnikową ma Limanowa (dop. Limanowej), podczas gdy Częstochowa, Włoszczowa odmieniają się jak zwykłe rzeczowniki (dop. Częstochowy, Włoszczowy).

Rzeczowniki sędzia, hrabia, margrabia mają w odmianie kilka końcówek przymiotnikowych: sędzia, sędziego, sędziemu, sędziego, sędzią, o sędzi lub o sędzim, sędzio!, w l.mn. sędziowie, sędziów itd. regularnie.

Rzeczownik brat ma w liczbie mnogiej temat miękki i specjalną odmianę: bracia, braci, braciom, braci, braćmi, o braciach, bracia!.

Rzeczownik dziecko ma w liczbie mnogiej nieregularną postać: dzieci, dzieci, dzieciom, dzieci, dziećmi, o dzieciach, dzieci!.

Rzeczowniki oko i ucho tworzą formy liczby mnogiej od tematu miękkiego stwardniałego z końcówkami nietypowymi: MBW oczy, uszy, D oczu, uszu (rzadko oczów, uszów, przestarzałe ócz) i dalej od tego samego tematu (oczom, oczami, o oczach). W narzędniku występuje także dawna forma liczby podwójnej oczyma, dziś książkowa. W znaczeniu przenośnym odmiana jest regularna, np. oko (sieci) – oka, ok, okom, oka, okami, okach.

Rzeczownika człowiek używa się tylko w l.poj. W liczbie mnogiej jest on zastępowany rzeczownikiem ludzie. Podobną parę tworzą rok – lata.

Niektóre rzeczowniki mają rodzaj zmienny, ale niektóre formy odpowiadają odmianie tylko jednego z tych rodzajów. Np. cud (m-nżyw.) lub cudo (nijaki), ale l.mn. tylko cuda (jak w rodzaju nijakim).

Verb

Czasownik określa czynność lub stan.

W języku polskim wyróżnia się 3 lub 4 koniugacje w czasie teraźniejszym[6], a w dydaktyce 11 wzorów odmiany (i podwzory)[7].

Aspekt

Każdy czasownik posiada aspekt – dokonany lub niedokonany. System czasów jest różny u czasowników dokonanych i niedokonanych. Od czasownika bazowego tworzy się inne czasowniki przez dodawanie przedrostków. Tak tworzy się też formy dokonane z niedokonanych. Dość często występuje też sytuacja, że w złożeniach czasownik niedokonany staje się dokonanym, a forma niedokonana jest zupełnie inna:

  • X – czasownik bazowy o znaczeniu 1 w aspekcie niedokonanym
  • przedrostek 1 + X – czasownik o znaczeniu 1 w aspekcie dokonanym
  • przedrostek 2 + X – czasownik pochodny o znaczeniu 2 w aspekcie dokonanym!
  • przedrostek 2 + Y – czasownik pochodny o znaczeniu 2 w aspekcie niedokonanym
  • Y – czasownik o znaczeniu wielokrotnym w aspekcie niedokonanym (często forma nieistniejąca!)

Np.:

  • robić – czasownik bazowy w aspekcie niedokonanym
  • zrobić – ten sam czasownik w aspekcie dokonanym
  • zarobić – czasownik pochodny w aspekcie dokonanym
  • zarabiać – czasownik pochodny w aspekcie niedokonanym
  • rabiać – forma nieistniejąca!
  • pisać – czasownik bazowy w aspekcie niedokonanym
  • napisać – ten sam czasownik w aspekcie dokonanym
  • zapisać – czasownik pochodny w aspekcie dokonanym
  • zapisywać – czasownik pochodny w aspekcie niedokonanym
  • pisywać – czasownik o znaczeniu wielokrotnym w aspekcie niedokonanym

Czasy

Istnieją następujące czasy (różne formy mają to samo znaczenie):

  • czasy niedokonane
    • przyszły złożony
      • forma imiesłowowa – "będziemy robili"
      • forma bezokolicznikowa – "będziemy robić"
    • teraźniejszy – "robimy"
    • przeszły (niedokonany)
      • forma ściągnięta – "robiliśmy"
      • forma z końcówką osobową doczepioną do innego wyrazu – "żeśmy robili", "myśmy robili", "gdybyśmy robili" itd. (forma z pominiętą końcówką osobową, np. "my robili", jest zgodnie uważana za niepoprawną)
  • czasy dokonane
    • przyszły prosty – "zrobimy"
    • przeszły (dokonany)
      • forma ściągnięta – "zrobiliśmy"
      • forma z końcówką osobową doczepioną do innego wyrazu – "żeśmy zrobili", "myśmy zrobili", "gdybyśmy zrobili" itd. (forma z pominiętą końcówką osobową, np. "my zrobili", jest niepoprawna).

Czasowniki w aspekcie dokonanym nie mają form złożonych czasu przyszłego, dlatego występują tylko w dwóch czasach. W ten sposób w języku polskim możemy wyróżnić pięć form czasowo-aspektowych, choć należy zauważyć, że:

  1. Formy czasu teraźniejszego są tworzone tak samo, jak formy czasu przyszłego prostego.
  2. Formy czasu przeszłego niedokonanego są tworzone tak samo, jak formy czasu przeszłego dokonanego.

Czas zaprzeszły

Czas zaprzeszły w języku współczesnym zanikł w zasadzie całkowicie i znany jest dziś tylko z książek (bardzo rzadko bywa używany w celu celowej archaizacji języka mówionego). Czas ten oznaczał zdarzenie, które zaszło przed innym zdarzeniem, czasem również zdarzenie, które zaszło bardzo dawno temu.

  • forma niedokonana – "robiłem był", "byłem robił" itd.
  • forma dokonana – "zrobiłem był", "byłem zrobił" itd.

Formy czasu zaprzeszłego niedokonanego są tworzone tak samo, jak formy czasu zaprzeszłego dokonanego. Czasu zaprzeszłego nie należy mylić z czasem przeszłym (tzw. II formą) trybu przypuszczającego (np. "byłbyś zrobił X, to nie stałoby się Y")[8].

Czas przeszły

Czas przeszły oznacza zdarzenie które już zaszło (dokonany) lub zachodziło (niedokonany). Nie jest to wprawdzie zbyt użyteczna definicja (polega na użyciu czasownika "zajść" w odpowiednim czasie), jednak powinna być dla większości użytkowników języka polskiego zrozumiała.

Tworzy się go przez dodanie do formy imiesłowu przeszłego (zależnej od liczby i rodzaju) odpowiedniej końcówki osobowej:

l.p. l.m.
2.os. -(e)m -(e)śmy
1.os. -(e)ś -(e)ście
3.os. -0 -0

Końcówka osobowa jest ruchoma – pierwotnie czas przeszły składał się z imiesłowu przeszłego i czasownika pomocniczego. Może występować w połączeniu z czasownikiem w formie przeszłej, ze słowem pomocniczym że, lub z innymi słowami. Możliwe są więc formy typu (końcówka osobowa zaznaczona na czerwono):

  • gdzie byliście
  • gdzieście byli
  • myśmy tego nie zrobili
  • rybyśmy łapali

We współczesnym języku dominuje postać z końcówką doklejoną do imiesłowu czasu przeszłego.

Forma jam ma charakter podniosły. Inne formy mają charakter potoczny lub są stosowane do podkreślenia. Formy typu "gdzie żeście byli" są uznawane obecnie za niepoprawne, chociaż są coraz bardziej rozpowszechnione w mowie potocznej. Końcówka -ście może być doklejana do cząstki "że" wtedy, gdy pełni ona rolę spójnika lub partykuły wzmacniającej, np. Mówili, że jedliście. = Mówili, żeście jedli., Gdzieżeście byli? = Gdzież byliście?

Czas teraźniejszy

Pod względem formy czas teraźniejszy jest identyczny jak czas przyszły prosty. Formy czasu teraźniejszego oznaczają czynności lub stany:

  • aktualne (np. Teraz jem śniadanie);
  • omnitemporalne (np. Kwadrat ma cztery boki);
  • habitualne (np. We wtorki chodzę na siłownię).

Marginalne jest użycie form czasu teraźniejszego dla oznaczenia czynności lub stanów:

  • przyszłych (np. Jutro pracuję do ósmej);
  • przeszłych (np. To było tak: idę sobie ulicą, a tu nagle jak nie wyskoczy pies bez kagańca).
I koniugacja
l.p. l.m.
2.os. -ę -´emy
1.os. -´esz -´ecie
3.os. -´e -ą
II koniugacja
l.p. l.m.
2.os. -(J)´ę -´imy/-´ymy
1.os. -´isz/-´ysz -´icie/-´ycie
3.os. -´i/-´y -(J)´ą
III koniugacja
l.p. l.m.
2.os. -am -amy
1.os. -asz -acie
3.os. -a -ają
IV koniugacja
l.p. l.m.
2.os. -´em -´emy
1.os. -´esz -´ecie
3.os. -´e -´eją
Niekiedy III i IV koniugację łączy się w jedną.
W niektórych czasownikach nieregularnych pojawia się -adzą, -´edzą zamiast -ają, -´eją.
W I koniugacji pojawiają się oboczności związane z przegłosem lechickim: jadę – jedziesz, niosę – niesiesz.
Pierwsza koniugacja dotyczy prawie wszystkich czasowników, druga – szóstej i siódmej grupy, trzecia – pierwszej grupy, a czwarta – drugiej grupy.

Czas przyszły prosty

Pod względem formy czas przyszły prosty jest identyczny jak czas teraźniejszy. Formy czasu przyszłego prostego oznaczają czynności lub stany przyszłe (np. Za miesiąc skończę szkołę). Marginalne jest użycie form czasu przyszłego prostego dla oznaczenia czynności lub stanów:

  • habitualnych (np. Zawsze, kiedy przyjdzie, wypija szklankę mleka);
  • omnitemporalnych (np. Nie rozpali się ognia, jeśli się nie ma żadnych narzędzi);
  • przeszłych (np. To było tak: idę sobie ulicą, a tu nagle jak nie wyskoczy pies bez kagańca).

Czas przyszły złożony

Formy czasu przyszłego złożonego oznaczają czynności lub stany przyszłe. Forma imiesłowowa (będzie robił) występuje częściej niż forma bezokolicznikowa (będzie robić), szczególnie w rodzaju męskim. W innych rodzajach forma bezokolicznikowa jest krótsza i wygodniejsza niż imiesłowowa (będzie robiła)[9].

Tryby

W języku polskim wyróżnia się 3 tryby: oznajmujący, rozkazujący i przypuszczający.

Tryb oznajmujący

Tryb oznajmujący wyraża neutralny lub obiektywny stosunek mówiącego do podawanych faktów. Czasownik w trybie oznajmującym odmienia się przez osoby, liczby, Genera i czasy.

Tryb przypuszczający

Tryb przypuszczający tworzy się przez dodanie do imiesłowu przeszłego partykuły by i końcówki osobowej czasu przeszłego. Cząstka by z końcówką osobową jest ruchoma, np. widziałbym psa = psa bym widział.

Istnieje też dość rzadko używana forma czasu przeszłego, składająca się z trybu przypuszczającego czasownika być i imiesłowu przeszłego, np. byłbym upadł, gdybyś mi nie pomógł

Tryb rozkazujący

Tryb rozkazujący w języku polskim posiada syntetyczne formy drugiej osoby liczby pojedynczej i mnogiej oraz pierwszej osoby liczby mnogiej: chodź, chodźcie, chodźmy.

Końcówką 2. os. l.p. jest -´0 lub -´ij/-´yj (po niektórych grupach spółgłoskowych) w pierwszej i drugiej koniugacji, -aj w trzeciej i -´ej (dla nieregularnych czasem -´edz). Formy 1. i 2. osoby l.m. tworzy się przez dodanie końcówek odpowiednio -my i -cie.

Formy trzeciej osoby obu liczb tworzy się za pomocą partykuły niech: niech chodzi, niech chodzą. Niekiedy tworzy się również w ten sposób formę pierwszej osoby.

Strony

W języku polskim wyróżnia się trzy strony: czynną (Mama myje Anię), bierną (Ania jest myta przez mamę) i zwrotną (Mama się myje).

Strona zwrotna wyróżnia się obecnością zaimka zwrotnego się.

Strona bierna składa się z imiesłowu przymiotnikowego biernego i formy osobowej czasownika być (dla czasowników niedokonanych) lub zostać (dla czasowników dokonanych).

Imiesłowy

Imiesłów to forma czasownika, która zachowuje się jak przymiotnik lub przysłówek.

Imiesłów przymiotnikowy czynny

Imiesłów przymiotnikowy czynny ma znaczenie współczesne, np. Boję się szczekających psów.

Tworzy się go od czasowników niedokonanych przez zastąpienie końcówki -ą 3. os. l.m. czasu teraźniejszego przez -ący, czyli dodanie -cy.

Imiesłów przymiotnikowy bierny

Imiesłów przymiotnikowy bierny ma znaczenie współczesne dla czasowników dokonanych (Myty chłopiec wyrywał się.) i uprzednie dla dokonanych (Umyte warzywa wrzucamy do wody.)

Tworzy się go przez dodanie końcówki -´ony do tematu czasu teraźniejszego czasowników odmieniających się według XI wzoru odmiany, -(J)´ony dla grupy VI, -nięty do podstawowego tematu grupy V, a dla innych czasowników przez dodanie do tematu czasu przeszłego -ny po a (które może się wymieniać na e w innych formach, ale nie w M. l.m. r.m.-os.) i -ty w pozostałych przypadkach.

W M. l.m. r.m.-os. -´ony przechodzi w -´eni, przy czym zwykle ć, dź przechodzi w c, dz

Nawet dla czasowników nieprzechodnich ta forma jest podstawą rzeczownika odczasownikowego i form bezosobowych na -no, -to.

Imiesłów przysłówkowy współczesny

Imiesłów przysłówkowy współczesny ma znaczenie czynne, np. Pies biegnie szczekając.

Tworzy się go od czasowników niedokonanych przez zastąpienie końcówki -ą 3. os. l.m. czasu teraźniejszego przez -ąc, czyli dodanie -c.

Imiesłów przysłówkowy uprzedni

Imiesłów przysłówkowy uprzedni ma znaczenie czynne, np. Zaszczekawszy pies podbiegł do Marty.

Tworzy się go od czasowników dokonanych przez zastąpienie -ł w formie męskiej imiesłowu uprzedniego czynnego przez -wszy po samogłosce i -łszy po spółgłosce.

Imiesłów uprzedni czynny

Imiesłów uprzedni czynny jest podstawą do tworzenia czasu przeszłego i przyszłego złożonego oraz trybu przypuszczającego.

Tworzy się go przez dodanie odpowiedniej końcówki: -ł w rodzaju męskim, -ła w żeńskim, -ło w nijakim, -ły w niemęskoosobowym i -li w męskoosobowym (Z uwzględnieniem odpowiednich wymian – dla wielu czasowników: w r.m. l.p. ę > ą, o > ó; w r.m.-os. l.m. ´o, ´a > ´e).

Od niektórych czasowników nieprzechodnich dokonanych tworzy się też formę przymiotnikową z końcówką -ły. Pojawia się wtedy rozróżnienie – oni ściemnieli ale oni są ściemniali.

Bezokolicznik

Bezokolicznik tworzy się przez dodanie, najczęściej do tematu czasu przeszłego, końcówki -ć. Zachodzi przy tym często (o ile jest możliwy) przegłos ę > ą, o > ó i ´o, ´a > ´e.

Kiedy temat kończy się na -s-, -t-, -d- tworzy się końcówka -ść, kiedy na -z- – -źć /-ść/, kiedy na -k-, -g- – -c. Inne zakończenia to -ać, -´eć, -ić, -yć, -uć, -ąć.

jeść – jadł – jadła
móc – mógł – mogła
dać – dał – dała

Forma bezosobowe na -no, -to

Forma ta odpowiada konstrukcji bezosobowej z się w czasie przeszłym: gotowano zupę = gotowało się zupę.

Jest tworzona poprzez zastąpienie -y w M. r.m. imiesłowiu przymiotnikowego biernego przez -o.

Rzeczownik odczasownikowy

Rzeczownik odczasownikowy jest tworzony poprzez zastąpienie -y w M. r.m. imiesłowiu przymiotnikowego biernego przez -´e.

-´ony przechodzi wtedy w -´enie, podobnie jak -´any dla czasowników, których bezokolicznik kończy się na -´eć. Czasem pojawia się przy tym wymiana związana z jotyzacją.

Wzory odmiany

Wzór I

Obejmuje czasowniki, których temat czasu przeszłego ma przyrostek -a- i które w czasie teraźniejszym odmieniają się według trzeciej deklinacji.

  • słuch-a-ć – słuch-a-ła – słuch-a-ł – słuch-a-li – słuch-am – słuch-asz – słuch-ają – słuch-aj – słuch-a-ny
  • gani-a-ć – gani-a-ła – gani-a-ł – gani-a-li – gani-am – gani-asz – gani-ają – gani-aj – gani-a-ny

Wzór II

Nieliczny. Obejmuje czasowniki, których temat czasu przeszłego ma przyrostek -´a-:-´e- i które w czasie teraźniejszym odmieniają się według trzeciej deklinacji. Jedynym regularnym czasownikiem jest umieć.

  • um-ie-ć – um-ia-ła – um-ia-ł – um-ie-li – um-iem – um-iesz – um-ieją – um-iej – um-ia-ny

Wzór III

Obejmuje czasowniki nieprzechodnie, których temat czasu przeszłego ma przyrostek -a-:-e- i które w czasie teraźniejszym mają przyrostek -´ej- i odmieniają się według pierwszej deklinacji.

  • osiw-ie-ć – osiw-ia-ła – osiw-ia-ł – osiw-ie-li – osiw-iej-ę – osiw-iej-esz – osiw-iej-ą – osiw-iej-0 – osiw-ia-no

Czasownik gorzeć ma formy typu goreje, gore obok gorzeje...

Wzór IV

Obejmuje czasowniki, których temat czasu przeszłego ma przyrostek -owa- i które w czasie teraźniejszym mają przyrostek -uj- i odmieniają się według pierwszej deklinacji.

  • kup-owa-ć – kup-owa-ła – kup-owa-ł – kup-owa-li – kup-uj-ę – kup-uj-esz – kup-uj-ą – kup-uj-0 – kup-owa-ny

Wzór V

Podgrupy Va i Vb obejmują czasowniki, które mają przyrostek -nę-:-ną- w temacie czasu przyszłego, -n- w temacie czasu przyszłego i -nię- (spotyka się też archaiczne -n-iony – zamkniony) w temacie imiesłowu biernego. Podgrupa Va ma temat zakończuny na spółgłoskę i tryb rozkazujący z końcówką -´ij, a Vb – temat zakończony na samogłoskę i tryb rozkazujący z końcówką -´0. Na przykład

  • kop-ną-ć – kop-nę-ła – kop-ną-ł – kop-nę-li – kop-n-ę – kop-n-iesz – kop-n-ą – kop-n-ij – kop-nię-ty
  • przypły-ną-ć – przypły-nę-ła – przypły-ną-ł – przypły-nę-li – przypły-n-ę – przypły-n-iesz – przypły-n-ą – przypły-ń-0 – przypły-nię-ty

Podgrupa Vc łączy formy podgrupy Va i grupy XI.

Va Vc XI
szarpnęła chudła napadła okradła wiozła
szarpnął chudnął/chudł napadł okradł wiózł
szarpnąć chudnąć napaść okraść wieźć
szarpnięty (chudnięto) napadnięty okradziony wieziony
szarpnę chudnę napadnę okradnę wiozę

Wzór VI

Obejmuje czasowniki, których temat czasu przeszłego ma przyrostek -´i- (podgrupa VIa) lub -´y- (VIb) i które w czasie teraźniejszym odmieniają się według drugiej deklinacji (z -i- (VIa) lub -y- (VIb) w końcówkach). Imiesłów bierny kończy się na -ony.

  • mroz-i-ć – mroz-i-ła – mroz-i-ł – mroz-i-li – mroż-ę – mroz-isz – mroż-ą – mroź-0/mróź-0 – mroż-ony
  • zawierz-y-ć – zawierz-y-ła – zawierz-y-ł – zawierz-y-li – zawierz-ę – zawierz-ysz – zawierz-ą – zawierz-0 – zawierz-ony

Wzór VII

Obejmuje czasowniki, których temat czasu przeszłego ma przyrostek -´a-:-´e- i które w czasie teraźniejszym odmieniają się według drugiej deklinacji (z -i- (VIIa) lub -y- (VIIb) w końcówkach). Imiesłów bierny kończy się na -any.

  • mroz-ie-ć – mroz-ia-ła – mroz-ia-ł – mroz-ie-li – mroż-ę – mroz-isz – mroż-ą – (widź-0) – widz-iany
  • słysz-e-ć – słysz-a-ła – słysz-a-ł – słysz-e-li – słysz-ę – słysz-ysz – słysz-ą – słysz-0 – słysz-any

Wzór VIII

Obejmuje czasowniki, których temat czasu przeszłego ma przyrostek -ywa- (VIIIa) lub -iwa- (VIIIb) i które w czasie teraźniejszym mają przyrostek -uj- oraz odmieniają się według pierwszej deklinacji. Mogą się też odmieniać według wzoru I. Częstym błędem są skrzyżowane formy typu oddziaływujący zamiast oddziałujacy lub oddziaływający.

  • oddział-ywa-ć – oddział-ywa-ła – oddział-ywa-ł – oddział-ywa-li – oddział-uj-ę – oddział-uj-esz – oddział-uj-ą – oddział-uj-0
  • podsłuch-iwa-ć – podsłuch-iwa-ła – podsłuch-iwa-ł – podsłuch-iwa-li – podsłuch-uj-ę – podsłuch-uj-esz – podsłuch-uj-ą – podsłuch-uj-0 – podsłuch-iwa-ny

Wzór IX

Obejmuje czasowniki, których temat czasu przeszłego ma przyrostek -a- i które w czasie teraźniejszym mają zwykle przyrostek -´(J)-.

  • pis-a-ć – pis-a-ła – pis-a-ł – pis-a-li – pisz-ę – pisz-esz – pisz-ą – pisz-0 – pis-a-ny

Wyjątkiem są czasowniki ssać – ssę – ssiesz i rwać – rwę – rwiesz bez przyrostka -´(J)-.

Czasowniki z tematem zakończonym na t mogą zamiast regularnego c mieć cz (w trybię rozkazującym jedyne możliwe): deptać – depczę/depcę – depcz.

Do wzoru IX zalicza się też czasowniki typu dawać, poznawać z przyrostkiem -awa- w czasie przeszłym, -aj- w czasie teraźniejszym i końcówką czasu teraźniejszego -awaj utworzoną od bezokolicznika jak we wzorze I.

  • d-awa-ć – d-awa-ła – d-awa-ł – d-awa-li – d-aj-ę – d-aj-esz – d-aj-ą – d-awaj – d-awa-ny

Natomiast czasowniki brać prać mają przyrostek -ra- w czasie przeszłym i -´or- zmiękczany do -´erz- w czasie teraźniejszym

  • b-ra-ć – b-ra-ła – b-ra-ł – b-ra-li – b-ior-ę – b-ierz-esz – b-ior-ą – b-ierz-0 – b-ra-ny

Wzór X

Podgrupa Xa obejmuje czasowniki, których temat kończy sie na -u-, -i- lub -y- i które w czasie teraźniejszym mają przyrostek -j-.

  • ku-ć – ku-ła – ku-ł – ku-li – ku-j-ę – ku-j-esz – ku-j-ą – ku-j-0 – ku-ty

Podgrupa Xb obejmuje czasowniki, których temat czasu przeszłego ma przyrostek -´a- i które w czasie teraźniejszym mają przyrostek -´ej-. W rodzaju męskoosobowym czasu przeszłego mogą mieć też regionalną końcówkę -´eli, np. grzeli.

  • grz-a-ć – grz-a-ła – grz-a-ł – grz-a-li – grz-ej-ę – grz-ej-esz – grz-ej-ą – grz-ej-0 – grz-a-ny

Podgrupa Xc obejmuje czasowniki, których temat czasu przeszłego ma przyrostek -´ą-:-´ę- lub -ą-:-ę- i które w czasie teraźniejszym mają przyrostek odpowiednio -n- lub -m-.

  • c-ią-ć – c-ię-ła – c-ią-ł – c-ię-li – t-n-ę – tn-iesz – t-n-ą – t-n-ij – c-ię-ty
  • d-ą-ć – d-ę-ła – d-ą-ł – d-ę-li – d-m-ę – d-m-iesz – d-m-ą – d-m-ij – d-ę-ty

Wzór XI

Obejmuje głównie czasowniki, których temat kończy się na -s-, -z-, -t-, -d-, -k-, -g- i które nie mają przyrostków, ale mają wiele oboczności. Imiesłów bierny ma końcówkę -´ony.

  • trząś-ć – trzęs-ła – trząs-ł – trzęś-li – trzęs-ę – trzęs-iesz – trzęs-ą – trzęś-0 – trzęs-iony

Do wzoru XI zalicza sie też inne czasowniki z r i l w przyrostkach:

  • Typu drzeć z przyrostkiem -rze- w bezokoliczniku, -ar- w czasie przeszłym (z imiesłowem biernym na -ar-ty) i -r- w czasie teraźniejszym.
    • d-rze-ć – d-ar-ła – d-ar-ł – d-ar-li – d-r-ę – d-rz-esz – d-r-ą – d-rz-yj – d-ar-ty
    Czasownik żreć odmienia się podobnie, ale ma formy bez miękkości: żreć – żresz zamiast *żrzeć – *żrzesz.
  • Czasowniki mleć pleć mają przyrostek -le- w bezokoliczniku, -eł- w czasie przeszłym i -´el- w czasie teraźniejszym. Imiesłów bierny tworzy się od tematu czasu teraźniejszego przez dodanie -´ony, ewentualnie (starsza forma) od tematu czasy przeszłego przez dodanie -ty.
    • m-le-ć – m-eł-ła – m-eł-ł – m-eł-li – m-iel-ę – m-iel-esz – m-iel-ą – m-iel-0 – m-iel-ony/m-eł-ty
    Dopuszczalna jest też odmiana według wzoru VI z bezokolicznikiem mielić pielić.
  • Czasownik wrzeć ma przyrostek -rze-:-rza- w czasie przeszłym i -r- w czasie teraźniejszym. Dodatkowo pojawiają się formy wre, wrzą(c(y)).
    • w-rze-ć – w-rza-ła – w-rza-ł – (w-rze-li) – (w-r-ę) – w-r-e/w-rz-e – w-r-ą/w-rz-ą – w-rz-yj – (w-rz-ano) – w-rz-enie
    Czasowniki typu zawrzeć odmieniają się jak trzeć.

Unregelmäßige Verben

Wielki Słownik Polsko-Angielski wymienia jako czasowniki nieregularne być, dać, jeść, wiedzieć, mieć, chcieć, wziąć, iść, jechać, siąść, znaleźć, wrzeć, stać, bać się[10].

Przymiotnik

Prawie wszystkie przymiotniki odmieniają się według jednego wzoru, jednak zgodnie z podanymi wyżej regułami fonetycznymi różnie modyfikuje się ostatnią spółgłoskę lub grupę spółgłosek, co zaznaczone zostało różnymi kolorami. Wołacz jest zawsze równy Nominativ.

Fall Singular Plural
Rodzaj żeński Rodzaj męskoosobowy i męskożywotny Rodzaj męskorzeczowy Rodzaj nijaki Rodzaj męskoosobowy Pozostałe Genera
Nominativ -a/-ia -y/-i -e/-ie -´i/-´y -e/-ie
Dopełniacz -ej/-iej -ego/-iego -ych/-ich
Celownik -ej/-iej -emu/-iemu -ym/-im
Biernik -ą/-ią -ego/-iego -y/-i -e/-ie -ych/-ich -e/-ie
Narzędnik -ą/-ią -ym/-im -ymi/-imi
Miejscownik -ej/-iej -ym/-im -ych/-ich

W przypadku pól:

  • Białego – forma podstawowa Adjektiv (Nominativ rodzaju żeńskiego)
  • Zielonych (końcówka z e) – drugą formę (z "i") w przypadku przymiotników kończących się na "ka" (wielka), "ga" (długa) lub "ia" (głupia) w Nominativ rodzaju żeńskiego, formę bez "i" w pozostałych
  • Żółtych (końcówka z i/y) – drugą formę (z "i") w przypadku przymiotników kończących się na "ka", "ga", "la" (ośla) lub "ia" w Nominativ rodzaju żeńskiego, formę bez "i" w pozostałych
  • Błękitnych – drugą formę (z "i") w przypadku przymiotników kończących się na "ia" w Nominativ rodzaju żeńskiego, formę bez "i" w pozostałych
  • Czerwonego – należy dokonać zmiękczenia poprzedzającej grupy spółgłosek i dodać "i" lub "y" zależnie od wyniku.
    • Uwaga: zamiast końcówek -*szy, a częściowo także -*ży (nie -rzy) pojawiają się fonetycznie miękkie -si, -zi, np.
    ten wyższy – ci wyżsi
    ten głuchy – ci głusi
    ten duży – ci duzi
    • ale
    ten boży – ci boży
    ten stary – ci starzy
    ten kurzy – ci kurzy

Przekształcenia zmiękczające to m.in. (w porównaniu z Nominativ rodzaju męskiego liczby pojedynczej):

Zamiana "y" na "i"
by bi
my mi
ny ni
wy wi
Wymiana spółgłoski, "y" pozostaje "y"
ry rzy
Wymiana spółgłoski, "y" przechodzi w "i"
ły li
szy si
chy si
ży (czasem) zi
ty ci
sty ści
Wymiana spółgłoski, "i" przechodzi w "y"
ki cy
gi dzy
Bez zmian, z "i"
pi pi
si si
wi wi
Bez zmian, z "y"
rzy rzy
ży (czasem) ży

Normalnie przymiotnik występuje przed rzeczownikiem, ale kiedy związek jest ściślejszy, przymiotnik zajmuje często drugie miejsce: duże państwo, potężne państwo ale państwo polskie, biały kot, wesoły kot ale kot domowy, długa wojna, ostatnia wojna ale wojna domowa.

Zahlen

W języku polskim występują liczebniki typu:

  • jeden – odmienny jak przymiotnik
  • dwa, trzy – odmienne na swój sposób
  • pierwszy, drugi, trzeci – odmieniane jak przymiotniki
  • pojedynczy, podwójny, potrójny – odmieniane jak przymiotniki

Występują też liczebniki ułamkowe:

  • półtora – 3/2 (nie ma go w większości innych języków europejskich)
  • pół - 1/2
  • ćwierć – 1/4

Dość ciekawym zjawiskiem jest skracanie liczebników w przypadku wyliczeń często używane przez dzieci. Wygląda to mniej więcej tak: dziesięć, jedna (jedena), dwana, trzyna, czterna, pietna, szesna, siedemna, osiemna, dziewietna, dwa, dwa jeden, dwa dwa, dwa trzy itd.

Literatur

  • Encyklopedia języka polskiego, pod red. S. Urbańczyka i M. Kucały, wyd. 3, Wrocław 1999;
  • Gramatyka współczesnego języka polskiego, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998;
  • Zenon Klemensiewicz, Zarys składni polskiej, Warszawa 1963;
  • Renata Grzegorczykowa, Wykłady z polskiej składni, Warszawa 1996;
  • Marek Wiśniewski, Zarys z fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego, Toruń 2001;
  • Języki indoeuropejskie, pod red. L. Bednarczuka, t. I, Warszawa 1986;
  • Zygmunt Saloni, Marek Świdziński, Składnia współczesnego języka polskiego, PWN, Warszawa 1985;
  • Z. Gołąb, O pochodzeniu Słowian w świetle faktów językowych, Wyd. Universitas, Kraków 2004;
  • Maria Dłuska, Fonetyka polska, PWN, Warszawa-Kraków 1981;
  1. ↑ Wielki słownik poprawnej polszczyzny 2004, PWN
  2. ↑ Vorlage:Cytuj książkę
  3. ↑ Wielki słownik poprawnej polszczyzny pod red. A. Markowskiego (2004), PWN, Warszawa, str. 1559
  4. ↑ Wielki słownik popawnej polszczyzny (2004), str. 358
  5. ↑ Jan Miodek, Słownik ojczyzny polszczyzny, Europa, Wrocław 2002, ISBN 83-87977-92-6, s. 269
  6. ↑ Vorlage:Cytuj książkę
  7. ↑ Vorlage:Cytuj książkę
  8. ↑ Z. Saloni (2002), Czasownik polski, WP, Warszawa, str. 21-22
  9. ↑ Vorlage:Cytuj książkę
  10. ↑ Vorlage:Cytuj książkę
Abgerufen von „https://de.wikiup.org/index.php?title=Benutzer:Njupas/Grammatik_der_polnischen_Sprache&oldid=216531824“